1
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ
MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ
Əlyazması hüququnda
QULİYEVA XATİRƏ BƏXTİYAR qızı
“
XAM NEFTİN EMALI ZAMANI YARANAN EKOLOJİ
PROBLEMLƏR, ONLARIN HƏLLİ İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ İQTİSADİ
ZƏRƏRİN HESABLANMASI
” mövzusunda
MAGİSTR DİSSERTASİYASI
İstiqamətin şifri və adı 060404 İqtisadiyyat
İxtisasın şifri və adı Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı və
proqnozlaşdırılması
Elmi rəhbər Magistr proqramının rəhbəri
dos.NOVRUZOVA F.M. dos.NOVRUZOVA F.M.
Kafedra müdiri
dos. MEHDİYEVA V.Z
BAKI – 2015
2
M Ü N D Ə R İ C A T
GİRİŞ
I FƏSİL. XAM NEFTİN KİMYƏVİ TƏRKİBİ, FİZİKİ XASSƏLƏRİNİ
XARAKTERİZƏ EDƏN KƏMİYYƏTLƏR
1.1. Xam neftin kimyəvi tərkibi və fiziki xassələri
1.2. Xam neftin karbahidrogenli hissəsi onun xüsusiyyətləri
1.3. Xam neftin qeyri-karbohidrogenli və mineral hissələri, onların
xüsusiyyətləri
1.4. Xam neftin emala hazırlanması şərtləri
II FƏSİL. XAM NEFTİN FİZİKİ VƏ KİMYƏVİ EMAL POSESLƏRİ,
ALINAN MƏHSULLAR, YARANAN EKOLOJİ PROBLEMLƏR
2.1. Xam neftin fiziki emal texnologiyası, yaranan ekoloji problemlər
2.2. Xam neftin kimyəvi emal texnologiyası, alınan məhsullar və yaranan
tullantı qazlarının tərkibi
2.3. Xam neftin pirolizi prosesində alınan məhsulların fiziki xassələri
III FƏSİL. XAM NEFTİN EMALI PROSESİNDƏ YARANAN
TULLANTILARIN ƏTRAF MÜHİTƏ ZƏRƏRLİ TƏSİRİNİN
EKOLOJİ-İQTİSADİ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
3.1. Xam neftin emalı prosesində yaranan tullantı qazların (SO
2
, NO
2
, N
2
O)
ətraf mühitə zərərli təsiri və tullantıların azaldılması üsulları
3.2. Neftlə çirklənmiş çirkab suların təmizlənməsi və yenidən sistemə
qaytarılması şərtləri
3.3. Xam neftin emalı prosesində yaranan tullantıların ətraf mühitə vurduğu
iqtisadi zərərin hesablanması
NƏTİCƏ
İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAT
3
GİRİŞ
Mövzunun
aktuallığı:
Azərbaycan
Respublikasının
sosial-iqtisadi
inkişafında neftin müstəsna rolu vardır. Uzun illər mütərəqqi texnoloji proseslərin
olmaması və neft sənayesinin sürətlə inkişafı ətraf mühitin həddən artıq
çirklənməsinə səbəb olmuş, atmosferə atılan zəhərli qazların miqdarı artmış, neftlə
çirklənmiş torpaq sahələri genişlənmişdir. Respublikamız müstəqillik qazandıqdan
sonra sənayenin bütün sahələrində olduğu kimi neft sənayesi sahəsində də böyük
dəyişiklər olmuşdur. Bu gün ölkənin neft emalı müəssisələrinin qarşısında duran
əsas məsələ son iyirmi ildə qazanılmış uğurları möhkəmləndirmək, iqtisadiyyatın
və əhalinin neftə və onun emalından alınan məhsullara olan təlabatını təmin
etməkdən ibarətdir.
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan neftinin tərkibində kükürdün miqdarı
çoxdur. Neftin emalı zamanı qurğulardan alınan tullantı qazlarının tərkibi hidrogen
sulfidlə və kükürd 4-oksidlə zəngin olur. Belə qazların atmosferə atılması, emal
zamanı yaranan çirkab suların su hövzələrinə axıdılması nəticəsində ətraf mühitə
xeyli zərər dəyir. Ətraf mühitin mühafizəsi müasir dövrün ən aktual
problemlərindən sayılır. Odur ki, müxtəlif texnoloji qurğuları olan, yüksək
məhsullar istehsal edən müasir neft emalı zavodlarının atmosfer və su hövzələrinin
neft məhsullarının tullantıları ilə çirkləndirilməsinin azaldılması əsas vəzifə kimi
qarşıda durur və bu məqsədlə aparılan tədqiqat işləri araşdırmalar mövzusunun
aktuallığını bir daha təsdiq edir.
Problemin öyrənilmə vəziyyəti: Məlum olduğu kimi ətraf mühitin
mühafizəsi problemi Azərbaycanda həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu
problemin tədqiqi ilə ölkəmizin görkəmli alimlərindən N.A.Verdizadə,
M.H.İsgəndərov, B.C.Şıxəlizadə, A.C.Əhmədov, M.C.Atakişiyev, R.N.Nurəliyeva,
A.S.Sadıqov, İ.B.Xəlilov, Ə.İ.Babayev və başqaları məşğul olmuşlar.
Tədqiqat mövzusunun bəzi problemləri T.A.Akumova, B.B.Xesnin,
M.X.İşmiyarov, A.P.Verevkin, Y.M.Malışev, V.İ.Karobkin, L.V.Peredelskiy və
başqaları da araşdırmışlar.
4
Mövcud ədəbiyyatlarda göstərilən araşdırmaların nəticələrini azaltmadan
aparılan bu tədqiqat işində ətraf mühitin sağlamlaşdırılması sahəsində tələb olunan
işlərin müəyyən hissələri yerinə yetirilmiş, eyni zamanda neftin emalı prosesində
yaranan tullantıların ətraf mühitə vurduğu iqtisadi zərər hesablanmışdır.
İşin məqsədi və vəzifələri: Magistr işinin başlıca vəzifəsi neftin emalı
prosesində yaranan tullantı qazlarının ətraf mühitə vurduğu zərəri azaltmaq
məqsədi ilə tədqiqat işləri aparmaq, elmi cəhətdən əsaslandırılmış təkliflər işləyib
hazırlamaqdır.
Magistr işində qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı
məsələlərin həll edilməsi nəzərdə tutulmuşdur:
─ Azərbaycan neftinin tərkibini onun fiziki və kimyəvi xassələrinin
araşdırmaq;
─ Xam neftın müxtəlif metodlarla emalı zamanı yaranan tullantı qazların və
işlənmiş çirkab sularının ətraf mühitə təsirini araşdırmaq;
─ Neftin emalı zamanı yaranan tullantı qazların və çirkab suların ətraf mühitə
təsirini azaltmaq məqsədi ilə təmizləmə qurğularının işlərinin təkmilləşdirilməsi;
─ Neftin emalı prosesində yaranan tullantıların ətraf mühitə vurduğu iqtisadi
zərərin hesablanması;
Tədqiqat obyekti kimi ətraf mühitə tullantı qazları atan neft emalı
zavodlarının göstəricilərinə istinad edilmişdir.
Tədqiqat işinin nəzəri-metodoloji əsasını mövzu ilə əlaqədar milli və xarici
ölkələrin ekoloq alimlərinin nəzəri-təcrübi elmi əsərləri, ətraf mühitin
mühafizəsinə aid Respublika Prezidentinin fərmanı və sərəncamları, Azərbaycan
Respublikası Milli Məclisinin qəbul etdiyi qanunlar əsas götürülmüşdür. Onu da
qeyd etmək lazımdır ki, 2013-cü il Prezident İ.Əliyevin sərəncamı ilə
Respublikada Ətraf mühitin sağlamlaşdırılması ili elan olunmuşdur. Bu
qanunlardan irəli gələn və digər normativ-hüquqi sənədlər magistr işinin nəzəri-
metodoloji əsasını təşkil edir.
Tədqiqat işi müvafiq statistik, iqtisadi-riyazi modellərdən və üsullardan
istifadə edilməklə təhlil metodu əsasında yerinə yetirilmişdir.