33
alınır. Krekinq prosesi mürəkkəb prosesdir. Buna baxmayaraq bu prosesin də
müəyyən qanunauyğunluqları vardır.
Termiki krekinq prosesi katalizator iştirakı ilə aparıldıqda ona termokatalitik,
yaxud katalitik krekinq prosesi deyilir. Proses aromatik karbohidrogenlərin
alınması ilə getdikdə riforminq adlanır.
Ümumiyyətlə, krekinq mürəkkəb prosesdir. Bu zaman izomerləşmə,
polimerləşmə, parçalanma və.s reaksiyalar baş verir. Yüksək temperaturlarda
böyük molekul çəkili neft karbohidrogenlərindən daha kiçik molekul çəkili
birləşmlər əmələ gəlir.
Mazutun termiki krekinqinin texnoloji sxemi şəkil 4-də verilmişdir.
Şəkil 4. Termiki krekinqin texnoloji sxemi
1-Nasos; 2- rektifikasiya kolonu; 3, 4- borulu sobalar; 5- reduksiya ventili; 6-
buxarlandırıcı; 7- kondensator; 8- seperator
Nasos (1) vasitəsilə mazut rektifikasiya kolonunun aşağısından verilir. Bu
zaman onun içərisindən borbotaj (quruldamaq) metodu ilə krekinq zamanı alınan
isti buxar mazutun içərisindən keçən zaman kondensləşərək ağır karbohidrogenlər
yüngül fraksiyadan ayrılır. Ağır fraksiya rektifikasiya kolonunun (2) aşağısından
keçərək birinci borulu sobaya (3), yüngül fraksiya isə kolonun ortasından çıxaraq
ikinci borulu sobaya (4) daxil olur.
34
Birinci borulu sobada (3) temperatur 470−480ºC, ikinci borulu sobada (4)
500-510ºC, hər iki sobada təzyiq isə 60−70 atmosfer olur. Hər iki sobadan alınan
krekinq məhsulları ventildən (5) keçərək buxarlandırıcıya (6) daxil olur. Burada
krekinq qalığı buxardan ayrılaraq buxarlandırıcının aşağısından xaric edilir.
Krekinq məhsullarının buxarları buxarlandırıcıdan (6) çıxaraq rektifikasiya
kolonuna (2) göndərilir. Benzin fraksiyasının buxarları və krekinq qazları
kondensatordan keçərək seperatora daxil olur və burada onların ayrılması həyata
keçirilir. Mazutun termiki krekinqi zamanı aşağıdakı məhsullar əmələ gəlir;
- Krekinq benzin 30-35%
- Krekinq qazları 15-20%
- Krekinq qalıq 50-55%
Proses zamanı alınan krekinq benzinin oktan ədədi isə 70 ətrafında olur.
Krekinq qazının tərkibini etan, etilen, propan, butan və s. təşkil edir. Bu qazlar üzvi
sintez üçün qiymətli xammal hesab edilir. Krekinq qalığı isə qazan yanacağı kimi
istifadə olunur.
Bütün termiki krekinq proseslərində xam neft emal etdikdə qaz və maye
məhsulları, dərin termiki krekinq proseslərində isə əlavə olaraq bərk qalıq (koks)
da alınır. Bu zaman yaranan ekoloji problemlər və onların həlli istiqamətləri
haqqında III fəsildə geniş məlumat veriləcək.
Krekinq qurğularında alınan qazların tərkibi əsasən prosesin rejimindən
karbohidrogenlərinin tərkibinə müəyyən təsir göstərir. Buna misal olaraq etanın
pirolizi prosesini göstərmək olar. Etanın pirolizindən alınan qazların tərkibi etilen
ilə zəngin olur, yəni burada əsasən etanın dehidrogenləşmə reaksiyası gedir.
Krekinq prosesi yüksək temperaturda və az vaxtda aparıldıqda maksimum
miqdarda olefin karbohidrogenləri (etilen, propilen) alınır.
Katalitik krekinq neft emalında ən geniş yayılmış üsuldur. Bu proses üçün
xammal kimi neftin birinci emal məhsulları, məsələn; qazoyl (solyar yağları)
götürülür. Katalitik krekinq adətən 490−540ºC-də və atmosfer təzyiqində aparılır.
Bu prosesdə katalizator kimi əsasən alüminium-oksid götürülür. Ona digər
bərk və məsaməli əlavələr də qarışdırılır. Katalitik krekinq prosesindən alınan
35
benzinin çıxımı 70-75 %, oktan ədədi isə 90-92 % olur. Bu prosesdə alınan
karbohidrogen qazlarının çıxımı götürülən xammalın 12-15%-ni təşkil edir.
Göründüyü kimi, katalitik krekinq üsulu ilə alınan benzinin çıxımı və
keyfiyyəti yüksək olur və onunla yanaşı çoxlu miqdarda qaz halında
karbohidrogenlər də alınır.
Katalitik krekinq prosesində olefinlər, naften karbohidrogenləri, uzun yan
zəncirli aromatik karbohidrogenlər az davamlı olduqları üçün onlar ilk növbədə
krekinqə uğrayırlar. Aromatik karbohidrogenlərin krekinqi yan zəncirdən başlanır
və aromatik halqa parçalanmır.
Katalitik krekinq üsulunun ən böyük çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki,
proses zamanı koks katalizatorun üzərinə yataraq onun aktivliyini korlayır, yəni
onu zəhərləyir. Katalizatorun aktivliyini korlayan maddələr katalitik zəhər adlanır.
Katalizatorun aktivliyini bərpa etmək üçün koksu onun səthindən təmizləmək
lazımdır. Bu proses katalizatorun regenerasiyası adlanır.
Benzinin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və assortimentinin (çeşidinin)
genişləndirilməsi katalitik proseslərin işlənib hazırlanmasını sürətləndirdi. Neft
emalı sənayesində birbaşa distillədən sonra ikinci yeri katalitik krekinq tutur.
Sənayedə katalitik krekinq zamanı əsasən üç tip katalizatordan istifadə
olunur;
- Aktivləşdirilmiş təbii alümasilikatlar
- Sintetik amorf alümosilikatlar
- Sintetik kristallik alümosilikatlar
Sənayedə sintetik katalizatorlar təbii katalizatorları demək olar ki,sıxışdırıb
çıxarmışdır. Təbii katalizatorlardan istifadə etdikdə benzinin çıxımı 20-30 %,
sintetikdən istifadə etdikdə isə 34-36 % təşkil edir.
Katalitik krekinqdə katalizatordan istifadə olunması termiki krekinqlə
müqayisədə benzinin oktan ədədinin və çıxımının yüksəlməsinə səbəb olur. Digər
mühüm cəhət prosesin sürətlə getməsi, alınan məhsulların qiymətli olması və
prosesin bütün həcmində temperaturun stabil olmasıdır.