Magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

36 

 

Çatışmayan  cəhət  isə  tüstü  qazlarının  içərisində  katalizator  tozlarının 

getməsidir.  Ətraf  mühitə  atılan  tullantı  qazların  tərkibində  katalizator  tozlarının  

olması onun təmizlənməsini daha da çətinləşdirir, əlavə ekoloji problemlər yaranır. 

Katalitik krekinq prosesinin texnoloji sxemi şəkil 5-də verilmişdir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 5. Katalitik krekinqin texnoloji sxemi;  

1- istilikdəyişdiricilər;  2-  borulu  soba;  3-  reaktor;  4-  regenerator;  5- 

tsiklon aparatları; 6- rektifikasiya kolonu; 7- seperator; 8- kotel-utilizator; 9- 

nəmləndirici;  10-elektrosüzgəc;  11-  hava  soyuducusu;  12-  soyuducu;  13- 

nasos;  

I-  xammal;  II-  su  buxarı;  III-krekinq  qazları;  IV-  krekinq  benzini;  V-yüngül 

qazoyl fraksiyası; VI- ağır qazoyl fraksiyası; VII-su; VIII-tüstü qazları; IX- hava 

 

Yüngül və ağır qazoyl istilik dəyişdiricilərdə (1) 200ºC-yə qızdırılaraq borulu 

sobaya  göndərilir.  Burada  xammal  480ºC-yə  qədər  qızdırılır,  su  buxarı  ilə 

qarışdırılır  və  reaktora  (3)  verilir.  Reaktorda  "qaynar  layda"  alümosilikat 

katalizatorları  iştirakında  krekinq  prosesi  baş  verir.  Qaynar  lay  şərti  adlandırma 

olub, əslində heç bir layın qaynaması baş vermir. Reaktorda temperatur 480−500ºC 

olur. 

Reaksiya  məhsulları  tsiklonda  (5)  katalizator  tozlarından  təmizlənir, 

soyuducudan  (12)  keçərək  rektifikasiya  kolonuna  (6)  daxil  olur.  Rektifikasiya 

---

37 

 

kolonunda qazlar yüngül və ağır qazoyldan ayrılır. Qazlar seperatorda (7) katalitik 

krekinq  benzinindən  azad  edilir.  Benzinin  bir  hissəsi  rektifikasiya  kolonunu 

suvarmaq  üçün  geri  qaytarılır.  Yüngül  və  ağır  qazoyl  istilikdəyişdiricilərdə  (1) 

soyudulur və lazımı məqsədlər üçün yığılır. 

Zaman  keçdikcə  katalizatorun  səthində  koksun  yığılması  hesabına  onun 

aktivliyi  itir.  Katalizator  regenerasiya  edilmək  üçün  pnevmotransport  vasitəsilə 

aşağı  endirilir  və  550ºC-də  hava  ilə  qarışdırılaraq  regeneratora  (4)  qaldırılır. 

Burada 550−600ºC-də koks yandırılmaqla katalizatorun pnevmotransport vasitəsilə 

aşağı  endirilərək  xammala  qarışdırılır  və  reaktora  (3)  verilir.  Beləliklə  tozvari 

katalizator  fasiləsiz  olaraq  reaktorala  regenerator  arasında  hərəkət  edir.  Tüstü 

qazları tsiklon aparatından (5) çıxaraq kotel-utilizatora daxil olur. Tüstü qazlarının 

istiliyi  hesabına su buxarlanır  və alınan su buxarı  xammala qarışdırılaraq reaktora 

(3) verilir. Sonra tüstü qazları nəmləndiriciyə (9) daxil olur, burada su ilə suvarılır 

və  elektrosüzgəcə  (10)  göndərilir.  Elektrosüzgəcdə  tüstü  qazları  son  olaraq 

katalizator  tozlarından  təmizlənir  və  atmosferə  buraxılır.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 

ən  güclü  atmosfer  çirkləndiricisi  olan  katalizator  tozlarının  tutulması 

elektrosüzgəclərin  tutma  qabiliyyətindən  və  gücündən  asılıdır.  Katalizator  tozları 

isə  hava  ilə  qarışdırılaraq  reaktora  (3)  verilir.  Katalitik  krekinq  zamanı  10-15  % 

tərkibində  C

1

–C

5

  doymuş  və  doymamış  karbohidrogenləri  saxlayan  qaz  qarışığı 

80-90% C

3

–C

4

 -dən ibarət olur. 

Yüngül  qazoyl  dizel  yanacağı,  ağır  qazoyl  isə  duda  almaq  üçün  istifadə 

olunur. Ağır qazoyl həm də termiki krekinqdə xammal kimi də tətbiq edilir. Tüstü 

qazlarının  tərkibi  ekoloji  problemlər  yarada  bilən  8-9  %  CO,  CO

2

,  H

2 

və  su 

buxarından ibarət olur. 

 Katalitik  riforminq:  Hazırda  katalitik  riforminq  prosesi  neftayırma 

sənayesinin  əsas  proseslərindən  biri  sayılır.  Bu  prosesi  aparmaqda  məqsəd  alçaq 

keyfiyyətli benzin fraksiyalarından yüksək oktanlı komponentlər istehsal etməkdir. 

Məlumdur  ki,  istər  keçmiş  ittifaqda,  istərsədə  xarici  ölkələrdə  ilk  distillə 

qurğularında  alınan  benzinlərin  oktan  ədədi  az  olmşdur.  Məs,  Ust-balıq  neftindən 

alınan  q.b.  −150ºC-də  qovulan  fraksiyanın  oktan  ədədi  50-51olur.  Bu  fraksiyanı 

---

38 

 

riforminq  prosesindən  keçirdikdə  ondan  oktan  ədədi  (motor  üsulu  ilə)  80-90  olan 

80-85 % benzin alınır. 

İlk distillə benzinlərindən başqa, katalitik  riforminq prosesində  xammal kimi 

kokslaşma,  termiki  krekinq  və  hidrokrekinq  proseslərində  alınan  benzin 

fraksiyalarından da istifadə etmək olar. 

Bütün bu  fraksiyaların  neftə  görə çıxar  faizi bir o qədər  də  yüksək deyil (bir 

qayda olaraq,  neftə  görə 15-20 %), ona  görə riforminq qurğularının  məhsuldarlığı 

katalitik krekinq qurğularına nisbətən az olur. Buna baxmayaraq katalitik riforminq 

prosesinin daha da genişləndirilməsinə böyük diqqət yetirilir. 

  Katalitik riforminq prosesinin üstün istiqamətlərindən biri də hidrogenləşmə 

prosesi üçün lazım olan ucuz hidrogen tərkibli qazların alınmasıdır. 

Katalitik  riforminq  qurğusu  ilk  dəfə  1940-cı  ildə  istifadəyə  verilib.  Bu 

qurğularda  katalizator  kimi  alüminium  oksidi  üzərində  hopdurulmuş  xrom  və  ya 

molibden  oksidindən  istifadə  edilirdi.  Katalitik  riforminq  prosesində  alçaq 

keyfiyyətli liqroin fraksiyasından oktan ədədi ≈80 olan benzin fraksiyası alındı. Bu 

prosesin  sənayedə  daha  da  geniş  yayılmasına  ikinci  dünya  müharibəsində  kimya 

sənayesində  toluol  əsasında  trinitrotoluolun  (partlayıcı  maddə)  alınması  səbəb 

oldu. 

 

 

---