5
Dissertasiya işinin informasiya bazasını statistik göstəricilər, səhiyyə
xidməti tərəfindən verilmiş göstəricilər, Neft Emalı Zavodunun (NEZ),
"Azərneftyanacaq" Neft Emalı Zavodunun statistik göstəriciləri, müvafiq
ədəbiyyatlar təşkil etmişdir.
Tədqiqat işinin elmi yeniliyi aşağıdakılardan ibarətdir:
─ Neftin emalı zamanı ətraf mühitin çirklənməsindən dəyən iqtisadi zərərin
hesablanmasında yeni metodlardan istifadə edilmişdir;
─ Tullantı qazların qaz və buxar şəkilli toksiki maddələrdən təmizlənməsində
fiziki və hemosorbsiyalı absorbsiya üsulları tədqiq edilmişdir;
─ Pirolyuzit üsulu ilə tullantı qazlarının kükürd 4-oksiddən ekoloji
təmizlənməsi tədqiq edilmişdir;
─ Atmosfer çirklənməsinin qarşısını əsaslı şəkildə almaq üçün tullantı suları
alınmayan müəssisələrin yaradılmasının zəruriliyi əsaslandırılmışdır;
─ Neftin katalitik krekinq üsulu ilə emalı zamanı tsiklonların lazımi
səviyyədə işləməməsi səbəbindən krekinq tozlarının tullantı qazları ilə birlikdə
atmosferə atılmasının qarşısını almaq üçün elektrik süzgəclərindən keçirilməsi
əsaslandırılmışdır.
Tədqiqat işinin praktiki əhəmiyyəti: Respublikamızda ekoloji problemlərin
həlli, onun ümumi nəzəri metodoloji əsaslarının və istiqamətlərinin öyrənilməsində
yaranan problemin səbəbləri, aradan qaldırılması yollarının müəyyənləşdirilməsi,
bu istiqamətdə konkret tədbirlərin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi
praktiki əhəmiyyət kəsb edir.
İşin quruluşu: Giriş, üç fəsil, on yarımfəsildən, nəticə və istifadə olunmuş
ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.
6
I FƏSİL. XAM NEFTİN KİMYƏVİ TƏRKİBİ, FİZİKİ XASSƏLƏRİNİ
XARAKTERİZƏ EDƏN KƏMİYYƏTLƏR
1.1. XAM NEFTİN KİMYƏVİ TƏRKİBİ VƏ FİZİKİ XASSƏLƏRİ
Neft çox sayda üzvi maddələrdən təşkil olunmuş mürəkkəb quruluşlu bir
maddədir. Neftin tərkibinə daxil olan birləşmələri aşağıdakı qruplara bölmək olar:
Parafin-naften-aromatik karbohidrogenlər
Kükürdlü-oksigenli-azotlu birləşmələr
Qatran-asfalt birləşmələr
Mineral maddələr
Göstərilən hər bir qrupun özü də çox sayda müxtəlif quruluşlu birləşmələrdən
ibarətdir. Buna görə də nefti fərdi tərkib hissələrinə ayırmaq mümkün deyildir.
Hazırda yalnız benzin fraksiyasının kimyəvi tərkibi tam, kerosin fraksiyasının
tərkibi və miqdari təyin edilmişdir.
Neftin xassələri onun emal istiqamətini müəyyən edir və alınan neft
məhullarının keyfiyyətinə təsir edir. Deməli, neftin bəzi xassələrini öyrənməklə,
onun emal istiqamətini müəyyən etmək olar. Ona görə də neftin səmərəli təsnifatı
mühüm məsələlərdən biri hesab olunur. Kimyəvi və fraksiya tərkiblərinə eləcə də
fiziki-kimyəvi xassələrinə görə neftlərin təsnifatı aşağıdakı kimi aparılır.
Neft kiçik və yüksək molekullu karbohidrogenlər və heteratomlu birləşmələr
qarışığından ibarət mürəkkəb bir sistemdir. Belə bir sistemin öz tərkib hissələrinə
ayrılması, identifikasiyası və onların xassələrinin öyrənilməsi mümkün deyil. Neft
və neft məhsullarını səciyyələndirmək və eləcə də texnoloji hesablamalar üçün
texniki analiz nəticələri kifayət edir.
Neft və neft məhsullarının fiziki-kimyəvi və xüsusi xassələrini öyrənməklə,
onların əmtəə dəyərləri müəyyən edilir. xam nefti xarakterizə edən bəzi fiziki
kəmiyyətlər aşağıdakılardır:
Sıxlıq: Xam neftin sıxlığını təyin etməklə, onun kimyəvi tərkibi haqqında
təxmini də olsa fikir söyləmək olar. Sıxlıq neft və neft məhsulları üçün ən vacib
göstəricilərdən biri hesab olunur. Neft məhsulları üçün bir çox təyinat və
7
hesablamalarda sıxlıqdan istifadə olunur. Eləcə də o, yanacaq və yağların istismar
keyfiyyətini xarakterizə edən çox əhəmiyyətli göstəricidir.
Vahid həcmdə olan maddə kütləsinə sıxlıq deyilir. Onun ölçü vahidi BS
sistemində kq/m
3
qəbul edilib.
Tədqiqat işlərində nisbi sıxlıqdan istifadə olunur. Nisbi sıxlıq ─ müəyyən
həcm maddənin 20ºC temperaturda kütləsinin, həmin həcm saf suyun 4ºC
temperaturdakı kütləsində olan
nisbətidir. 0-50ºC
intevalında
istənilən
temperaturda neft və neft məhsullarının sıxlığını təyin edib, onun sıxlığını aşağıda
göstərilən keçid düsturunun köməyi ilə ρ –yə keçirmək olar:
burada,
- 20ºC-də nisbi sıxlıq;
– analizin aparıldığı temperaturda nisbi sıxlıq;
γ -1ºC-ə düşən orta həcmi genişlənmə əmsalıdır.
Əgər neft və neft məhsulunun tərkibində sülb parafin və aromatik
karbohidrogenlərin miqdarı çoxdursa, onda göstərilən keçid düsturu özünü
doğrultmur.
Həcmi genişlənmə əmsalının qiyməti ədəbiyyatda verilmiş cədvəldən
götürülür, yaxud da aşağıdakı düsturla hesablanır:
Neft və neft məhsullarının sıxlığının hesablanmasında Baş ETNSİ – nin
təklif etdiyi düsturdan istifadə etmək olar:
Bu düsturla hesablanmış sıxlıq başqa məlum düsturların köməyi ilə tapılmış
sıxlıqlardan daha fərqlidir. Təcrübi nəticə ilə hesablanmış qiymət arasında fərq
0,5% -dən az olur. Şübhəsiz ki, təcrübi yolla tapılmış sıxlıq hesablanmış sıxlıqdan
daha dəqiqdir. Buna görə də hesablama üsulundan neft və neft məhsullarının
sıxlığını təxmini təyin etmək lazım gəldikdə istifadə olunur.