Magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

68 

 

aparmaq üçün tam imkanlı məlumatları əldə etmək mümkün olsun, ikincisi iqtisadi 

zərərin  öz  tərkibini  öyrənmək  imkanı  yaradılsın.  Ona  görə  də  ,  zərərin  xüsusi 

çəkisini müəyyənləşdirməklə iqtisadi zərərin öyrənilməsi daha əlverişli metoddur. 

Ümumiyyətlə, neft emalı zamanı ətraf mühitin çirklənməsindən dəyən zərərin 

hesablanmasının bir neçə üsulu vardır. 

1. Birbaşa hesablama üsulu. 

2. Analitik üsul. 

3. Empirik üsul. 

Birbaşa  hesablama:  İqtisadiyyata  dəyən  zərər  iqtisadiyyatın  sahələrinə 

vurulmuş zərərin cəminə bərabərdir: 

 

  

burada; 

– sənayeyə dəyən zərər; 

– kənd təsərrüfatına dəyən zərər; 

– mənzil kommunal təsərrüfatına dəyən zərər; 

- səhiyyəyə dəyən zərər. 

Atmosferin  çirklənməsindən  kənd  təsərüfatına  və  meşə  təsərüfatına  dəyən 

zərər ayrı-ayrılıqda onların zərərləri cəminə bərabərdir. 

 

  

  Kənd təsərrüfatına dəyən zərər belə hesablanır: 

 

  

burada: 

  -  çirklənmə  nəticəsində  torpağa  dövriyyədən  çıxmasına  görə 

dəyən; 

   

  -  kənd  təsərrüfatında  bitkiçiliyə  dəyən  zərər  (məhsuldarlığın  düşməsi 

nəticəsində); 

   

 - heyvandarlığa dəyən zərər; 

---

69 

 

  Torpağın  dövriyyədən  çıxmasına  görə  dəyən  zərəri  aşağıdakı  kimi 

hesablamaq olar; 

  

burada:   – çirklənməyə görə dövriyyədən çıxan torpağın sahəsi (ha); 

     – hər hektardan alınan illik gəlir (

); 

  Bitkiçiliyə dəyən zərər aşağıdakı kimi hesablanır; 

 

  

burada: 

 – kənd təsərrüfatı məhsulunun çirklənmə sahəsi; 

 – i bitkisinin məhsuldarlığının aşağı düşməsi (sentinerlə); 

 məhsulun satış qiyməti (manatla); 

  Heyvandarlığa  dəyən  zərər  hər  məhsuldar  qrup  üçün  aşağıdakı  kimi 

hesablanır. 

  

burada: 

 – i məhsuldar qrupdan olan heyvan və quşların sayı; 

 məhsuldar qrupunun məhsuldarlığının aşağı düşməsi (sentinerlə); 

 məhsulun satış qiyməti (manatla); 

  Zərərli  maddələrin  atmosferə  atılması  nəticəsində  meşə  təsərrüfatına  dəyən 

zərər aşağıdakı kimi hesablanır; 

   

 

  

  burada; 

– meşənin qırılması və artımının azalmasından dəyən zərər; 

- meşənin əmtəə dəyərinin azalmasından dəyən zərər(ağac quruduqda və 

s); 

– sanitar kəsməyə və meşənin bərpasına çəkilən xərclər. 

---

70 

 

  Mənzil-kommunal  təsərrüfat  obyektləri  təbii  amortizasiyadan  başqa 

atmosferin  çirklənməsinə  görə  də  amortizasiyaya  uğrayır.  Mənzil-kommunal 

təsərrüfatına dəyən zərər aşağıdakı düsturla hesablanır; 

  

burada; 

– şəhərin tozdan təmizlənməsinə sərf olunan xərclər; 

– təmizlənmə texnikasına ayrılan əlavə investisiyalar; 

– ictimaii və təmizləmə nəqliyyatının istismarına sərf olunan xərclər; 

–  mənzil  fondunun  və  şəhərin  digər  elementlərinin  əlavə  təmirinə  sərf 

olunan xərclər; 

– atmosferin çirkləməsi ilə əlaqədar olan əlavə məişət xərcləri; 

– atmosferin çirklənməsi ilə əlaqədar şəhərin yaşıl massivinə dəyən zərər. 

  Səhiyyə və nəqliyyata dəyən zərərin hesablanması: 

  

burada: 

– nəqliyyat və rabitəyə dəyən zərər; 

– bilavasitə səhiyyəyə dəyən zərər; 

– atmosfer tullantıları ilə itirilən qiymətli xammal; 

  Səhiyyəyə dəyən zərərin hesablanması: 

  

burada: 

– əhalinin iş vaxtına qədərki dövrdə xəstələnməsindən dəyən zərər; 

– əhalinin iş vaxtında xəstələnməsindən dəyən zərər; 

– əhalinin iş vaxtından sonra xəstələnməsindən dəyən zərər; 

---

71 

 

–  atmosferin  çirklənməsinə  görə  vaxtından  əvvəl  ölüm  hallarının 

artmasından dəyən zərər. 

  Çirklənmədən  dəyən  zərərin  empirik  üsulla  hesablanması:  İl  ərzində  çirkab 

maddələrinin  su  hövzələrinə  atılmasından  dəyən  zərər  aşağıdakı  düsturla 

hesablanır: 

  

burada: 

-  orta  xüsusi  zərər.  Əmsal  kimi  infilyasiya  nəzərə  alınaraq  hesablanır. 

Hazırda bu əmsal təxminən 1000 000 

-dur. 

- əmsaldır. Su təsərrüfat hövzələrindən asılı olaraq dəyişir. 

 – su hövzələrinə atılan tullantıların xüsusi həcmi. 

- əmsalının Azərbaycanın bəzi su hövzələri üçün qiymətləri: 

 Cədvəl 3.3  

Sıra №-si 

Hövzənin adı 

Bk 

 1 

Kür çayı 

2,5 

 2 

Araz çayı, Oxçu çay, Samur və.s 

2,0 

 3 

Dağ çayları 

1 

 – aşağıdakı düsturla hesablanır: 

  

burada:  n- qiymətləndirilən  mənbə tərəfindən atılan r çirkab  maddəsinin  illik 

həcmi. 

  Nəzərə alsaq ki, su  hövzəsinə tonlarla  neft  məhsulları axıdılır, onda  onların 

ümumi həcmini hesablamaq lazım gəlir: 

  

 tipli çirkab sularının illik həcmidir. 

 = 1, 2, 3,....., n, 

---

72 

 

         

 il ərzində φ tipli çirkli neft məhsullarının konsentrasiyasıdır. 

 – φ tipli çirkli neft məhsullarının həcmi (min m

3

). 

T

r 

- nisbi təhlükə əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanır: 

      

burada: KİH –konsentrasiyanın yol verilən izn həddi. 

əmsalının bir sıra göstəriciləri aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir: 

Cədvəl 3.4 

Maddələr 

T

r 

Asılı maddələr 

0,05 

Sulfatlar 

0,002 

Xloridlər 

0,003 

Ümumi azot 

0,1 

Sintetik üzvi maddələr 

2,0 

Neft və neft məhsulları 

2,0 

Mis və sink 

100 

Ammonyak 

20 

Stirol 

10 

Formaldehidlər 

10 

 

Atmosferin  çirklənməsindən  dəyən  iqtisadi  zərər  aşağıdakı  düsturla 

hesablanır; 

  

burada;

  –ərazinin  çirklənmə  tiplərinə  görə  fərqlənən  əmsaldır.  Suvarılan 

sahələr üçün bu əmsal 2-yə vurulur. 

-çirkli maddələrin atmosferdə yayılmasını xarakterizə edən əmsal; 

---