Magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 3.6
- “Xam neftin emalı zamanı yaranan ekoloji problemlər, onların həlli istiqamətləri və iqtisadi zərərin hesablanması” mövzusunda magistr dissertasiyasının
73
–atmosferə atılan çirkli neft məhsullarının xüsusi həcmi. Şərti olaraq - ilə hesablanır. Fəal çirklənmə zonaları üçün -əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanır:
burada ; S x –fəal çirklənmə zonasının x hissəsinin sahəsi; S fçz
- fəal çirklənmə zonasının ümumi sahəsi; -yuxarıda göstərilmiş cədvəl üzrə ərazi tipləri üzrə əmsal; n – fəal çirklənmə zonasına düşən ərazi tiplərinin ümumi sayı;
Ərazinin çirklənmə tipləri Ö Kurort, sanitariya, qoruq əraziləri 10 Şəhərətrafı rekresiya zonaları, bağlar və s. 8 n sıxlıqda yaşayış məntəqələri 0,1 Sənaye müəssisələri və qarışıqlarının əraziləri 4 Meşələr: I tip 0,2 II tip
0,1 III tip 0,025
Hündürlüyü 10m-dən az olan mənbələr üçün (h < 10) fəal çirklənmə zonası mərkəzi olmaqla r=50h radiusda dairə əmələ gətirir. Əgər boru və ya mənbələrin hündürlüyü h olarsa, FÇZ üzük şəklində olur. Onun kiçik radiusu , böyük radiusu olur.
burada: mənbə və ya boruların hündürlüyü; – alovun qalxmasına görə olan düzəlişdir.
74
burada: T –çirkli maddələr atılan mənbə ilə ətraf atmosferdə olan temperaturların fərqidir (Cº). Avtomagistrallar üçün isə fəal çirkləmə zonası mərkəzi yolun oxu olmaqla yola paralel bir zolaq əmələ gətirir. Zolağın eni 200m təşkil edir. Hakim küləklərdən asılı olaraq qismən sağa və sola meyl edə bilər. Atmosferə atılan çirkli tullantıların xüsusi həcmi aşağıdakı düsturla hesablanır:
burada:
-nisbi təhlükə əmsalı; – r çirkli maddəsinin illik həcmi ( ; Nisbi təhlükə əmsalının bəzi göstəriciləri cədvəl 3.6-da verilmişdir. Cədvəl 3.6 Maddənin adı Karbon qazı 1,0 Kükürd qazı 16,5 Flor birləşmələri 980 Alüminium oksidləri 16,9 Azot oksidləri 41,1 Ammonyak 4,6 His
41,5 Nikel oksidləri 5475 Fenol
170 Zərərin xüsusi çəkisinin hesablanması texnikası aşağıda verilmişdir. Məsələn, konsentrantların yaratdığı iqtisadi zərər aşağıdakı düstur ilə müəyyən olunur:
burada:
– i zonada səhiyyəyə vurulan zərərin xüsusi çəkisi; – i zonada yaşayan əhalinin sayı; 75
– i zonada k/t və meşə təsərüffatına vurulan zərərinin xüsusi çəkisi; – i zonada k/t və yararlı meşə sahələri; – i zonada ətraf mühitə vurulan zərərin xüsusi çəkisi; – i zonada sənayeyə vurulan zərərinin xüsusi çəkisi; – i zonada sənayenin əsas fondlarının dəyəri; n – zərəri müəyyənləşdirilmiş zonaların sayı; Göründüyü kimi bu metod iqtisadi zərərin hesablanmasında zonaların çirklənmə səviyyəsini differensiallaşdırmaq külli miqdarda ilkin məlumatların toplanmasını tələb edir. Beleliklə, demək olar ki, indiyə kimi mövcüd olan elmi tədqiqatlar və metodik işlər qaz sənayesində TMM və TRSİ sahəsində planlaşdırma və proqnozlaşdırma aparılan zaman iqtisadi zərəri xarakterizə edən göstəriciləri nəzərə almağa imkan vermir. Odur ki, iqtisadi zərərin düzgün praqnozlaşdırılması məsələləri zərəri formalaşdıran digər amillərin də nəzərə alınmasını tələb edir. Təbii ehtiyyatların iqtisadi qiymətləndirilməsi yalnız istehsal prosesində, ekoloji qiymətləndirmə isə insanların təbiətə münasibətində təyin oluna bilər. Bununla belə iqtisadi və ekoloji qiymətləndirmə istehsalın xarakteri ilə təyin olunur. Ətraf mühitin çirklənməsinə nəzarət və onun qarşısının alınması bəşəriyyətin qlobal problemlərindən biridir. Hazırda ətraf mühitin mühafizəsinə dair dünya miqyasında tədbirlər görülür, ətraf mühitin çırklənmə mənbələrini azaltmaq mümkün olsa da, onun tamamilə aradan qaldırılması mümkün deyildir. Təəssüf ki, neft sənayesində xarici təsirdən alınan səmərəlilik əksər hallarda mənfi olur: müxtəlif növ çirklənmələr, tullantılar, təbii resursların məhv edilməsi və.s Burada xarici səmərəliliyi iqtisadi fəaliyyətin neqativ iqtisadi-ekoloji fəaliyyət kimi xarakterizə etmək olar və təsərrüfat subyektləri bu fəaliyyətə diqqət yetirmirlər. 76
Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, neft məhsulları toplanan yerlərdə nəinki torpağın üz hissəsində, eyni zamanda onun dərin qatlarında dərin dəyişiliklər əmələ gəlir və bu torpağın mühüm fiziki-kimyəvi göstəricilərinin pisləşməsinə səbəb olur. Neft və neft məhsulları ilə çirklənmə nəticəsində torpağın morfoloji xüsusiyyətlərində əsaslı dəyişiliklər əmələ gəlir. Neft əksər hallarda 5-10 sm dərinliyə keçir, bəzi hallarda neftlə çirklənmənin dərinliyi 40-50 sm-ə çatır. Bununla əlaqədar olaraq torpağın qumuşlu üz hissəsi qara-kül rəngi alır, onun ayrı- ayrı strukturları arasında yapışqanlıq əmələ gəlir. Müəyyən edilmişdir ki, neft mikroorqanizmlərin inkişafına və onun biokimyəvi aktivliyinə təsir göstərir. Torpaqların mikroorqanizmlərinin reaksiyası bu mikroorqanizmlərin tənzimlənməsi və onların fərdi xüsusiyyətlərindən asılıdır. Hətta torpağın neftlə və
neft məhsulları ilə zəif çirklənməsi mikroorqanizmlərin miqdarının azalmasına və karbon qazının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Mikroorqanizmlərin bərpa olunması çirklənmədən təxminən 6 ay sonra müşahidə olunur. Torpaq bitki örtüyünün çirklənməsinin nəticələrinin öyrənilməsi göstərir ki, çirklənmiş bütün ərazilərdə bitki örtüyünün az bir hissəsi 15 ildən sonra yarısı bərpa olunur. Bütün hallarda qazma vaxtı neftin ətraf mühitə tökülməsi nəticəsində bitki aləmi tamamilə məhv olur. 77
olunan təmizləyici qurğular müasir tələblərə cavab verə bilmədiyindən həm ekoloji, həmdə böyük iqtisadi zərərin yaranmasına səbəb olur. 2. Katalitik riforminq üsulu ilə neftin emalı zamanı tullantı qazların tərkibində olan katalizator tozlarının ətraf mühitə keçməməsi üçün tsiklondan keçirildikdən sonra elektrik süzgəclərindən keçirilməsi ən aktual ekoloji məsələ olaraq qalır. 3. Ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını əsaslı şəkildə almaq üçün tullantı suları alınmayan müəssisələr yaradılmalıdır, yaxud yeni zavodlarda aşağıdakı tədbirləri görmək lazımdır. ─ tərkibində neft olan az minerallaşmış tullantı sularını biokimyəvi üsulla təmizləyib sistemə qaytarmaq; ─ yüksək minerallaşmış tullantı sualarını buxara çevirib, kondesləşdirib ya sistemə qaytarmaq, yaxud da başqa texnoloji məqsədlər üçün işlətmək; ─ atmosfer çöküntülərindən və biokimyəvi üsulla təmizlənmiş kommunal yığıntı sularından zavodlarda istifadə etmək; 4. Neftın riforminq üsulu ilə emalı yüksək temperatur şəraitində aparıldığından tullantı qazlarının tərkibindəki karbohidrogen buxarlarının atmosferə atılmaması üçün qaz tutucu qurğuların tətbiq edilməsi. 5. Kombinə edilmiş
iri təmizləyici qurğuların tədbiqi
suların karbohidrogenlərlə və hidrogen sulfidlə çirklənməsinin qarşısını müəyyən qədər almağa, suya xeyli qənaət etməyə imkan verər. 6. Neft emalı zamnı ətraf mühitin çirklənməsindən dəyən iqtisadi zərərin hesablanması birbaşa hesablama, analitik və empirik üsullarla aparılmışdır.
78
1. A.M. Məhərrəmov, M. R.Bayramov “Neft kimyası və neft kimyəvi sintez” 587 səh. 2006-cı il 2. A.M. Məhərrəmov, R.A. Əhmədova, F.N. Əhmədova “Neftkimya və neft emalı” 658 səh. 2009-cu il 3. S.Ə.Novruzov “Ümumi kimya texnologiyası və sənaye ekologiyası” 384 səh. 1991-ci il 4. Q.İ.Səfərov, A.S.Məmmədov “Neft və qaz emalının texnologiyası” 464 səh, 2000-ci il 5. C.Mahmudov “Ekologiya” 320 səh, 2008-ci il 6. A.M. Məhərrəmov, M.R.Bayramov, İ.Q.Məmmədov “Ümumi kimya texnologiyası” 308 səh, 2011-ci il 7. N.A.Verdizadə, M.H.İsgəndərov “Ekologiyanın əsasları və təbiətin mühafizəsi” 232 səh, 2008-ci il 8. M.Q.Məmmədli, “Neft-qaz emalının texnologiyası” 1964-cü il 9. B.C.Şıxəlizadə, Q.İ.Səfərov, R.M.Azəri “Neft və qaz kimyası” 1978-ci il 10. А.С. Ахметов “Технология глубной переработки нефти и газа” 672 с УФА 2002 год 11. А.С. Ахметов, М.Х. Ишмияров, А.П. Веревкин, Е.С. Докугаев, Ю.М.Малышев “Технология економика и автоматизатсия процессов переработки нефти и газа” 735 с, Москва,Химя 2005 год 12.C.M.Mahmudov “İstehsal sahələrinin texnologiyası və
sənaye ekologiyası”, 2006-cı il 13. Q.Ş.Məmmədov “Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi”, 2005-ci il 14. A.S.Sadıqov, İ.B.Xəlilov “Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi”, 2004- cü il 15. Q.T.Mustafayev, E.Ə.Əlizadə “Ekologiya” 2001-ci il 16. T.S.Quliyev “Təbiətdən istifadənin və ətraf mühitin mühafizəsinin iqtisadiyyatı” 2005-ci il 79
17. A.M.Əzizov “Ekologiyanın əsasları” 1996-cı il 18. Ə.Ə.Məmmədov “Sənaye ekologiyası” 2004-cü il 19. Şövqi Göyçaylı “Təbiətdən istifadənin ekoloji əsasları” 2006-cı il 20. M.C. Atakişiyev “Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı” 2004-cü il 21. Т.А. Акумова, В.В.Хеснин “Екология” Москва, 1998 Год 22. Ə.Ə.Əsgərov “Ətraf mühitin qotunması və təbii sərvətlərdən istifadə” 1983-cü il 23. Ə.Ə.Əsgərov “Təbii sərvətlərin mühafizəsi” 1983-cü il 24. H.Ə.Nəbiyev, H.A. Vəliyev “ Təbii sərvətlər və ekoloji mühit” 25. R.N.Nurəliyeva “Az-ərbaycanın yanacaq enerji kompleksinin inkişafının iqtisadi-ekoloji problemləri” 221 səh, 2010-cu il 26. “Azərbaycanın statistik gösticiləri-2001” 2002-ci il 27. “Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin 1999-2001-ci illər üzrə texniki iqtisadi göstəricilər toplusu” 1999-2002 28. Ş.Allahverdiyev, A. Əliyev “Faydalı qazıntılardan səmərəli istifadə və ətraf mühitin mühafizəsi” . ( Azərbaycan XXI əsrin astanasında elmi praktiki konfransın materialları) I cild, 1997-ci il 29. N.Nəbiyev “İqtisadiyyat və ekologiya” ( Azərbaycan XXI əsrin astanasında elmi praktiki konfransın materialları) II cild, 1998-ci il 30. “Respublika neft sənayesinin problemlərinin həlli yolları. Az NSETLİ-nin elmi əsərlər toplusu” 1997-ci il 31. M.Salmanov “Tətbiqi ekologiyanın əsasları” 1993-cü il 32. Ş. Əhmədov, N. Muradov “Ekologiya .Atmosferin çirklənməsi” 84 səh, 2008-ci il 33. N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova, Ə.İ.Babayev “ Mühəndis ekologiyası” 634 səh, 2012-ci il 34. N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova “Azərbaycanın ekoloji vəziyyətinin sağlamlaşdırılması” 91səh, 2008-ci il 35. В.И.Коробкин, Л.В.Переделский "Экология" Ростов, "Феникс", 575 стр, 2003 год
80
36. Ə.M.Əzizova., X.B.Quliyeva “Qlobal istehlakın müasir durumu və onların mahiyyəti”, “Qloballaşma ilə əlaqədar FH qarşı mübarizənin müasir problemlərinin həlli” mövzusunda Beynəlxalq elmi-praktiki konfrans. Bakı, səh.184, 2012 37. X.B.Quliyeva “Ətraf mühitin çirklənməsindən dəyən zərərin iqtisadi göstəricilərinin təyini üsulları”. Coğrafiya: nəzəriyyə, praktika və innovasiyalar. Səh.614, Bakı, 2015 38. Б.М.Азизов, Х.Б.Кулиева «К методике проведения под спутниковых на земных эколого-географических исследований». Ekologiya, s.122, 2012 81
istiqamətləri və iqtisadi zərərin hesablanması” mövzusunda magistr dissertasiyasının
Məlum olduğu kimi Azərbaycan neftlə zəngin ölkələrdən biridir və Respublikanın sosial-iqtisadi inkişafında onun müstəsna rolu vardır. Bu gün ölkənin neft emalı müəssisələrinin qarşısında duran əsas məsələ son iyirmi ildə qazanılmış uğurları möhkəmləndirmək, iqtisadiyyatın və əhalinin neft və neft məhsullarına olan təlabatını təmin etməkdən ibarətdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, neftin emalı zamanı yeni məhsulların alınması, məhsuldarlığın yüksəlməsi müsbət nəticələr olsada, belə istehsal prosesləri kəskin nəticələr də doğurmuşdur. Belə ki, ətraf mühit kəskin çirklənmiş, istehsala və əhalinin sağlamlığına böyük zərər vurulmuşdur. Azərbaycanda ekoloji vəziyyət başqa ölkələrdə olduğu kimi ürək açan deyildir. Ətraf mühitin çirklənməsində aparıcı yeri neft emalı müəssisələri tutur. Emal zamanı qurğulardan ayrılan tullantı qazlarının tərkibi müxtəlif zərərli maddələrlə zəngin olur. Belə tullantı qazlarının atmosferə atılması, istehsal zamanı yaranan çirkab suların su hövzələrinə axıdılması nəticəsində ətraf mühitə xeyli zərər vurulur. Ətraf mühitin mühafizəsi müasir dövrün ən aktual problemlərindən sayılır. Ona görə müxtəlif texnoloji qurğuları olan və yüksək keyfiyyətli məhsullar istehsal edən müasir emal zavodlarının atmosfer və su hövzələrinin neft məhsullarının tullantıları ilə çirkləndirilməsinin azaldılması məqsədi ilə aparılan tədqiqat işləri və araşdırmalar mövzunun aktuallığını bir daha təsdiq edir. Magistr işinin başlıca məqsədi neft emalı zavodlarından ətraf mühitə atılan zərərli qazların miqdarının və emal zamanı yaranan çirkab suların həcminin azaldılmasının nəzəri-metodoloji aspektlərini öyrənmək, tədqiq etmək və elmi cəhətdən əsaslandırılmış təkliflər işləyib hazırlamaq, eyni zamanda ətraf mühitə 82
dəyən iqtisadi zərərin hesablanmasında müasir hesablama modellərindən istifadə etməkdən ibarətdir. Tədqiqat işi müvafiq statistik, iqtisadi-riyazi, analiz, ümümiləşdirmə, təhlil metodları əsasında yerinə yetirilmişdir. Tədqiqat işi giriş, üç fəsil, on yarım fəsildən nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. Girişdə mövzunun aktuallığı, tədqiqatın metodları və
obeyekti əsaslandırılmışdır. Birinci fəsildə Azərbaycan neftinin tərkibi, onun fiziki və kimyəvi xassələri, emal prosesinə hazırlanması ətraflı verilmişdir. Dissertasiya işinin ikinci fəsli neftin fiziki və kimyəvi üsullarla emalı və emal zamanı yaranan tullantı qazlarının tərkibi və miqdarı müqayisəli üsullarla araşdırılmışdır. İşin üçüncü fəslində atmosferə atılan tullantı qazlarının və texnoloji proseslər zamanı yaranan çirkab suların azaldılması və təmizlənməsi üçün istifadə olunan qurğular, onlarda gedən təmizləmə prosesləri geniş şərh olunmuş, alınan nəticələr araşdırılmış və ətraf mühitə dəyən iqtisadi zərər hesablanmışdır. İşin sonunda tədqiqatdan alınan nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı verilmişdir.
83
Ü L A S Ə Xam neftin emalı zamanı məhsul istehsalı ilə yanaşı tullantı qazlar və çirkab suları da yaranır. Belə zəhərli qazların atmosferə atılması və işlənmiş çirkab suların təmizlənmədən su hövzələrinə axıdılması böyük ekoloji problemlər yaradır. Tərkibində kükürd olan Azərbaycan neftinin emalı prosesində yaranan tullantı qazların atmosferə atılmadan ammonyak-avtoklav, əhəng südü, arsenat-qələvi, sulfolaşma kimi təmizlənmə üsullarına əsaslanan təmizlənmə qurğularından keçirilməsi ətraf mühitə atılan zərərli qazların miqdarını azaldır. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, sulfolaşma üsulu ilə işləyən təmizləmə qurğularında tullantı qazların təmizlənməsi daha effektlidir. Müəyyən edilmişdir ki, kombinə olunmuş üsulla çirkab suların təmizlənməsi daha səmərəli olur. Xam neftin emalı zamanı ətraf mühitə dəyən iqtisadi zərər müxtəlif metodlarla hesablanmışdır. 84
ABSTRACT During processing of raw crude petroleum in addition to the production waste gas and wastewater arises. Disposing of such toxic gases into the atmosphere and floating into water basins of unlearned used wastewater has made ecological problems. Created waste gases in the process of Azerbaijani sulphurous oil processing without being leave off the atmosphere discharging from the cleansing devices with the cleaning method which ammonia-autoclave, lime milk, arsenate- alkali, sulfurization reduces the amount of noxious gases thrown into environment. As a result of investigations it was determined that cleaning of waste gases is more effective that in the cleaning devices working with the method of sulfurization. It was determined that the cleaning of wastewater with the method of combined is more suitable. During processing of raw crude petroleum ecological damage witch influenced to the environment has been calculated with different methods. 85
В процессе переработки сырой нефти, помимо основного продукта образуются газовые отходы и загрязненные воды. Сброс таких отравленных газов в атмосферу и спуск неочищенных загрязненных вод в ведаемы создает большие экологические проблемы. В процессе переработки серосодержащей Азербайджанской нефти образуются вредные газовые отходы. Пропускание их без прямого сброса в атмосферу через очистные сооружения, основанные на аммониевое - автоклавной очистке, как известкованный вышелагивания сульфирования, уменьшает количество ядовитых газов, сбрасываемых в окружающую среду. В результате обследования определено, что в очистительных установках работающих методам сульфирования очистка сбрасываемых газов более эффективна. Определено, что очистка загрязненных вод комбинированным методом более рационально. Экономический ущерб наносимый окружающей среде во время обработки сырой нефти, рассчитывается разными методами.
86
Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|