23
1.4. XAM NEFTİN EMALA HAZIRLANMASI ŞƏRTLƏRİ
Çıxarılma dərinliyindən, yerindən asılı olmayaraq yer səthində çıxarılan
istənilən neftin bir tonunda 50-100 m
3
qaz, 200-300 kq su, 10-15 kq mineral duzlar
və mexaniki qarışıqlar olur. Mədənlərdə neftdən suyu ayırmaq üçün müxtəlif
sistemlərdən istifadə olunur. Yeni neft mədənlərində təzyiq altında işləyən
sistemlər tətbiq olunur. Bu sistemdə quyudan çıxan xam neft fərdi ölçü qurğusuna
verilir. Burada qaz maye məhsullardan ayrılır və alınmış məhsulların miqdarı təyin
olunur. Ayrılmış qaz yenidən neft və su ilə qarışdırılaraq, qazın neftdən təkrar
ayrılması üçün nasos stansiyasındakı seperatora verilir. Seperatorlarda ayrılan qaz,
qaz emalı zavodlarında, qismən qazsızlaşdırılmış neft isə neftin emala hazırlanma
qurğusuna nəql edilir. Neftin emala hazırlanma qurğusuna, qazın neftdən
ayrılmasının ikinci və üçüncü seperasiyası, eləcə də neftin sudan və duzlardan
təmizlənməsi aparılır. Burada ayrılmış qaz emala, su isə təmizləndikdən sonra
yenidən neft laylarına verilir. Təmizlənmiş neft isə xüsusi çənlərə verilərək onun
miqdarı və keyfiyyəti təyin olunur. Əgər neft keyfiyyətcə standarta uyğun
gəlmirsə, onda yenidən təkrar emala qaytarılır.
Neftin bir neçə pilləli seperasiyasından sonra belə onun tərkibində müəyyən
miqdar həll olmuş şəkildə C
1
– C
4
qaz karbohidrogenləri qalır. Həmin qazlar,
həmçinin yüngül fraksiyalar neft saxlandığı və bir çəndən başqa çənə verildiyi
müddətlərdə neftdən ayrıla bilər, bu isə öz növbəsində itkiyə, təbiətin
çirklənməsinə, ekoloji tarazlığın pozulmasına səbəb olar. Buna görə də mədənlərin
çoxunda neft rektifikasiya edilərək stabilləşdirilir. Stabilləşdirilmiş neftlərdə C
1
–C
4
qaz karbohidrogenlərinin miqdarı 1 %-ə qədər, stabilləşdirilməmiş neftlərdə isə
həmin qazların miqdarı 2−3 % olur. Su neftin tərkibində sərbəst həll olmuş və
emulsiya şəklində olur. Sərbəst su əvvəldə qeyd olunduğu kimi, neft mədənlərində
çökdürücülərdə ayrılır. Həll olmuş və dispers şəkildə olan su isə neftdən öz-özünə
ayrılmır. Həll olmuş suyun miqdarı neftin kimyəvi tərkibindən və temperaturdan
asılıdır. Aromatik əsaslı neftlərin tərkibində həll olmuş suyun miqdarı daha çox
olur. Çünki, aromatik karbohidrogenlər başqa sinif karbohidrogenlərə nisbətən
24
daha çox hiqroskopikdir. Lakin temperaturun artması ilə suyun hər üç sinif
karbohidrogenlərində həll olması artır. Temperaturun azalması ilə neftdə həll
olmuş su ola bilər ki, dispers (kiçik hissəciklər) şəklində ayrılaraq neft-su
emulsiyasını əmələ gətirər. Həmin emulsiyalar adətən çox davamlı olur və uzun
müddət, hətta bir neçə ay dağılmır. Neft-su emulsiyalarının davamlılığına bir neçə
amillərin, o cümlədən neftin tərkibində olan bəzi maddələrin (emulqatorların) təsiri
vardır. Neftin tərkibində olan bir çox birləşmələr səthi-aktiv maddələr sinfinə
(naften turşuları və onların duzları, qatranlı birləşmələr) daxildir.
Neft emulsiyalarının əmələ gəlməsində və stabilləşməsində səthi-aktiv
maddələrlə yanaşı neftdə kolloid hissəciklər şəklində, həll olmayan çox dispers
bərk maddələrin də yüksək dərəcədə təsiri vardır. Belə maddələrə sülb parafinlərin
mikrokristallarını, asfaltenləri, dəmir-sulfid və başqa mexaniki qarışıqları misal
göstərmək olar. Göstərilən maddələr neft fazasında paylanmış kiçik su damlaları
üzərində möhkəm mexaniki pərdə əmələ gətirir ki, bu da suyun ayrılmasına imkan
vermir.
Neft-su emulsiyasının davamlılığına neftin fraksiya tərkibinin, suyun
tərkibində olan duzların qatılığının da təsiri vardır. Neftin tərkibində açıq rəngli
fraksiyaların miqdarı nə qədər çox olarsa, neft-su emulsiyasının davamlılığı bir o
qədər az olar. Bu, həmin fraksiya ilə suyun xüsusi kütləsi arasında fərqin çox
olması ilə izah olunur. Özlülüyü yüksək olan neftlərdə əmələ gələn neft-su
emulsiyaları isə çox davamlı olur. Çünki, yüksək özlülüyə malik olan sistemlərdə
su hissəciklərinin bir-biri ilə görüşərək iri su damlaları əmələ gətirmə imkanı
azalır. Xam əmtəə neftindən fərqli olaraq, neft məhsullarının tərkibində istər həll
olmuş və istərsə də emulsiya şəklində olan suyun miqdarı çox az olur. Neft və neft
məhsullarının tərkibində suyun miqdarı dövlət standartından (0,3 %) artıq olduqda,
neft emalı qurğularında yaranmış təzyiq hesabına partlayış, metal səthlərinin
korroziyası, boru və aparatların daxili səthlərində ərpin əmələ gəlməsi və nəticədə
istilik keçirmənin pisləşməsi və.s kimi xoşagəlməz hallar baş verə bilər. Ona görə
də neft və neft məhsullarında olan su, emaldan əvvəl vəsfi və miqdarı təyin
edilməlidir.
25
II FƏSİL. XAM NEFTİN FİZİKİ VƏ KİMYƏVİ EMAL
POSESLƏRİ, ALINAN MƏHSULLAR, YARANAN EKOLOJİ
PROBLEMLƏR
2.1. XAM NEFTİN FİZİKİ EMAL TEXNOLOGİYASI, YARANAN
EKOLOJİ PROBLEMLƏR
Neft eləcədə maye neft məhsullarının emalı üçün müxtəlif fiziki və kimyəvi
metodlar tətbiq olunur. Neft və neft məhsullarının fiziki emalı onların qaynama
temperaturu, həll olma, kristallaşma, eləcə də digər fiziki xassələrinə görə
ayrılmalarına əsaslanır.
Kimyəvi emal zamanı isə neft və neft məhsullarının tərkibinə daxil olan
birləşmələr temperatur, təzyiq, katalizatorun təsiri ilə dərin çevrilmələrə məruz
qalırlar və yeni neft məhsulları alınır.
Neftin destilləsindən alınan benzinin çıxımını və oktan ədədini yüksəltmək
üçün neft emalında yeni metodlar axtarılmağa başlanıldı. Bu istiqamətdə ilk
addımları 1891-ci ildə rus alimləri V.Q. Suxov və S. Porrilov atdı. Onlar tərəfindən
neftin termiki emalının ilk potenti alınmışdır. Eləcə də rus alimləri N.D.Zelinski və
N.İ.Şuykin tərəfindən aromatik karbohidrogenlər alınmışdır. Hal-hazırda sənaye
miqyasında aromatik proseslər nəticəsində benzol, toloul və kisilol alınır.
Neft çox mürəkkəb quruluşa malik təbii sərvətdir və şəkil 1-də neftin emal
sxemi və alınan məhsullar göstərilmişdir.