44
subyektlərinin dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqrasiyasını təmin etmək
makroiqtisadi siyasətin əsas hədəflərindəndir.
Dünyada baş vermiş son iqtisadi böhran Azərbaycan üçün də müəyyən
nəticələrin çıxarılmasına imkan verdi:
1) Böhran son on ildə həyata keçirilən makroiqtisadi siyasətin, yəni geniş
həcmli infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi ilə yanaşı, həm də neft
gəlirləri hesabına strateji valyuta ehtiyatlarının artırılmasının doğru olduğunu
göstərdi;
2) bir daha təsdiq olundu ki, son illər əldə edilmiş sürətli iqtisadi artım iqtisadi
inkişaf üçün zəruri olsa da, kifayət deyil. İqtisadi artımın həm cəmiyyətdə, həm də
ölkənin təsərrüfat sistemində keyfiyyət amillərinin hesabına baş verməsi və
iqtisadi inkişafa nail olunması, Azərbaycan hökumətinin iqtisadi strategiyasının
prioritet istiqamətidir. Azərbaycan iqtisadiyyatının gələcəkdə baş vermiş qlobal
iqtisadi böhranlara qarşı dayanıqlığı da məhz bundan asılı olacaq;
3) böhran onu göstərdi ki, iqtisadiyyatın diversifikasiyası və modernləşməsi
davamlı inkişaf üçün qaçılmaz bir zərurətdir. İqtisadiyyatın modernləşməsi ictimai
həyatın bütün tərəflərini - texnologiya, institutlar və ideologiyanı əhatə etməlidir.
İqtisadiyyatın modernləşməsi üçün insan kapitalının inkişafı, enerji effektivliyi və
institutların keyfiyyətinin yüksəldilməsi vacibdir.
Avropa və Şimali Amerika ölkələrinin yüksək inkişaf etməsinin əsas səbəbi
sərbəst bazar iqtisadiyyatının formalaşması, innovasiyanın istehsal prosesinə
tətbiqinin sürətlənməsi, demokratik institutların formalaşması və sairdir.
Yaponiyada və «Asiya pələngləri» adlanan ölkələrdə iqtisadi inkişaf daha çox
texniki yeniliklərə, insan kapitalının inkişafına, menecmentin yüksək səviyyəsinə,
yüksək keyfiyyətli və ucuz malların istehsal edilməsinə əsaslanıb.
Qloballaşmanın əsas xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də birbaşa xarici
investisiyaların artmasıdır. Son 20 ildə birbaşa investisiyalar dünya üzrə ümumi
daxili məhsulun və beynəlxalq ticarətin həcminə nisbətən daha sürətlə artıb. 2010-
2013-cü illərdə dünya üzrə birbaşa investisiyaların həcmi əvvəlki illərəə nisbətən
4.6 artaraq 28.9 trln. dollara çatıb. Ümumiyyətlə, birbaşa xarici investisiyaların
45
yığımı cari qiymətlərlə 1982-ci ildə 710 mlrd. dollardan 1990-cı ildə 1889 mlrd.
dollara, 2000-ci ildə 6.3 trln. dollara və 2010-cu ildə isə 19.1 trln. dollara çatıb.
İnkişaf etmiş ölkələrə birbaşa xarici investisiya qoyuluşu 2010-cu ildə 602 mlrd.
dollar olub. Bu, ümumi investisiya qoyuluşlarının 46.1-ni təşkil edir. Ümimi
investisiya qoyuluşlarında inkişaf etməkdə olan ölkələrin xüsusi çəkisi 36, Cənubi-
Şərqi Avropa və MDB ölkələrinin xüsusi çəkisi isə 5.5 olmuşdur.
Azərbaycana qoyulan xarici investisiyalar sürətli olsa da, dünya üzrə xarici
investisiya qalığında onun xüsusi çəkisi çox azdır. Statistik məlumatlara görə,
2013-cü ildə Azərbaycanda xarici investisiya qalığının dünya üzrə xarici
investisiya qalığında xüsusi çəkisi 0.05 , MDB ölkələri üzrə investisiya qalığında
xüsusi çəkisi isə 1.57 təşkil edib. Azərbaycanın xarici ölkələrdəki investisiya qalığının
idünya üzrə investisiya qalığında xüsusi çəkisi 0.028, MDB ölkələri üzrə investisiya
qalığında xüsusi çəkisi isə 1.25 olub.
Ümumiyyətlə,
xarici
investisiyalarda
əsas
meylləri
aşağıdakı
kimi
qruplaşdırmaq olar:
1. inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi artımın aşağı olması kapital axınının
zəifləməsinə gətirib çıxarıb;
2. sərmayə ixracatçısı ölkələrdə maliyyə böhranının baş verməsi ehtimalının
böyük olması;
3. neft, qızıl və bir çox xammal qiymətlərində kəskin dalğalanmalar
investisiyaların istiqamətində dəyişiklik edib;
4. xarici investisiyalarda yeni məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsi;
5. regionlarda siyasi böhranlar və hakimiyyət dəyişiklikləri investisiya
axınlarını zəiflədib.
Dünya ölkələrində insan kapitalına tələbat getdikcə artır. Dünyada ixtisaslı və
yüksək intelektual işçi qüvvəsinə malik olan ölkələrdə iqtisadi inkişaf daha
dayanıqlı və sürətli olur. Ona görə də, dünyada elm və təhsilə, ixtisaslı işçi
qüvvəsinə çəkilən xərclər getdikcə artır. Əsas fondlara qoyulan investisiyalara
nisbətən insan kapitalına qoyulan investisiyalar daha sürətlə artır. Məsələn, keçən
46
əsrin 90-cı illərində İƏİT (OECD) ölkələrində əsas fondlara qoyulan investisiyalar
orta hesabla 2.25 , insan kapitalına qoyulan investisiyalar isə 3.4 artmışdır.
Son 10 ildə dünya iqtisadiyyatına təsir edən amillərdən biri də, neftin
qiymətinin ilbəil yüksəlməsidir. Neftin qiymətinin qalxması dünya iqtisadiyyatında
disbalansın yaranmasınasəbəb olur. Təəssüf ki, enerji daşıyıcılarına olan tələbatın
ilbəil artması və yeni ehtiyatların çətinliklə kəşf edilməsi yaxın gələcəkdə enerji
daşıyıcıları ilə bağlı ciddi iqtisadi problemlərin olacağından xəbər verir. Neft
idxal edən ölkələrdə xarici ticarət balansı pisləşir, cari əməliyyatlar hesabının
defisiti artır, ümumi tələb aşağı düşür, şirkətlərin xərci artır və rentabellik azalır.
Neft ixrac edən ölkələrdə isə əksinə, xarici ticarət balansının profisiti artır və real
valyuta məzənnəsi bahalaşmağa başlayır. Statistik məlumatlara görə, 2005-ci ildə
neft ixrac edən ölkələrin (OPEK) gəlirləri 500 mlrd. dollara çatıb. Bu, 2003-cü
ildəki gəlirdən 2 dəfə çoxdur. Neftin qiymətinin artması bütünlükdə dünyada
ümumi tələbi aşağı salır və iqtisadi artımı zəiflədir. Bu proses, həmçinin maliyyə
bazarlarına da ciddi təsir göstərərək qiymətli kağızların və istiqrazların
ucuzlaşmasına səbəb olur.
2010-cu ildə dünyada gündəlik neft istehlakı 87.38 mln. barrel olub. Bu
göstərici 2000-ci illə müqayisədə 14 artıb [87].
Neft istehsalında isə risklər hələ də qalmaqdadır. Neft istehsalına çəkilən
xərclər də artmağa başlayıb. Belə ki, iri neft yataqlarının tapılması
çətinləşdiyindən, neft hasilatı daha çox böyük xərclər və risklər olan rayonlarda
həyata keçirilməyə başlayıb. Digər tərəfdən, neft ixrac edən ölkələrdə xarici
şirkətlərə qoyulan əlavə vergi və royalti, həmçinin onlarının fəaliyyətinin
lisenziyalaşdırılması neft hasilatına çəkilən xərclərin artmasında əsas rol oynayır.
Dünya Bankı ekspertləri tərəfindən dünyada neftin və ərzağın qiymətləri arasında
tarixi asılılıq araşdırılmışdır. Məlum olmuşdur ki, neftin dünya bazar qiymətinin
hər 10-lik artımı ərzaq qiymətlərinin 2-3 artımına səbəb olur. Bu əlaqə, kənd
təsərrüfatı məhsullarının maya dəyərində xərc maddəsi kimi neft və neft
məhsullarının daha böyük paya malik olması ilə bağlıdır. Müqayisə üçün deyək ki,
dünya üzrə sənaye məhsullarının maya dəyərində neft və neft məhsullarının payı
Dostları ilə paylaş: |