64
Sosial doktrina — geosiyasi məkanda sosial sistemin yerini müəyyən edən, əhalinin
sosial maraqlarını reallaşdıran, sosial siyasətin strateji məqsədlərinin müəyyənləş-
dirilməsinin əsasını təşkil edən prioritetləri müəyyənləşdirən və onların reallaşması
mexanizmini (iqtisadi, beynəlxalq, mədəni-mənəvi, ekoloji, hərbi) ehtiva edən müx-
təlif növlü qlobal texnologiyadır. Sosial doktrina islahatların sosial istiqamətlərini
müəyyənləşdirir və vətəndaşların maraqlarına xidmət edən hər hansı siyasətin həyata
keçirilməsinə əsaslanır. Onun hazırlanması prosesi ilk növbədə sosial-iqtisadi vəziy-
yətin obyektiv təhlil edilərək qiymətləndirilməsini tələb edir. Burada keçmiş tarixi
təcrübənin, mühüm amillərin öyrənilməsi, dünya inkişafında əsas dəyişikliklərin
tendensiyası, geosiyasi mühitin formalaşması da mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Bu baxımdan sosial doktrinanın hazırlanmasının aşağıdakı üstünlükləri vardır:
Birincisi, ölkənin və ümumilikdə insanlığın perspektivli məqsədlərinə uyğun-
laşdırılaraq milli maraqları təmin edilir;
İkincisi, sosial qruplar arasında maraqlar, ölkənin milli təhlükəsizliyi və
dövlətin müstəqilliyinin mövcudluğu imkanları müəyyən edilir;
Üçüncüsü, strateji sosial məqsədlərə nail olmaq, millətin genefondunun saxla-
nılması və qorunması, insanların ömür müddətinin uzadılması, ölümün azaldılması,
doğum səviyyəsinin artırılması, öz vətəndaşlarının həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi
üçün istifadəsi mümkün zəruri resurslar müəyyən edilir (59, s.67).
Sosial doktrinanın hazırlanması bir neçə mərhələni özündə birləşdirir:
qarşılıqlı sosial idarəetmənin obyekti olan sosial sferanın sərhədinin müəyyən
edilməsini;
bu sahədə vəziyyətin qiymətləndirilməsini;
uzun, orta və qısamüddətli proqramların hazırlanmasını;
sosial təhlükəsizliyin prinsipial mexanizminin hazırlanmasını;
Qeyd olunduğu kimi, əhali gəlirlərinin tənzimlənməsində ən mühüm isti-
qamətlərdən biri əmək haqqı sisteminin təkmilləşdirilməsidir. Məlum olduğu kimi
müstəqillik əldə etdikdən sonra əmək haqqı və əməyin ödənişində ciddi problemlər
ortaya çıxdı. Belə ki, müstəqilliyin ilk illərində inflyasiyanın sürətlənməsi nəticəsində
nominal və real əmək haqqı, yaşayış minimumu və minimum əmək haqqı arasında
65
kəskin fərqin yaranması əhali gəlirlərinin formalaşmasına və həyat səviyyəsinə mənfi
təsir göstərdi.
Bu səbəbdən bazar münasibətləri şəraitində gəlirlərin tənzimlənməsində dövlə-
tin qarşısında duran başlıca vəzifə əhalinin pul gəlirlərinin strukturundakı dərin
deformasiyanı aradan qaldırmaq və əmək haqqını əsas gəlir mənbəyinə çevirmək və
şəxsiyyətin iqtisadi fəallığını stimullaşdırmaqdır. Qeyd edək ki, inkişaf etmiş ölkə-
lərdə əmək gəlirləri əhali gəlirlərinin 60-65%-dən aşağı düşmür, mülkiyyətdən gəlir-
lər isə öz növbəsində 20%-i ötmür.
İqtisadi nəzəriyyədən məlum olduğu kimi əmək haqqı öz mahiyyətinə görə
işçiyə gördüyü işin müqabilində özünü və ailəsini saxlamaq üçün verilən haqdır. Yeri
gəlmişkən qeyd edək ki, BƏT-in əmək haqqının tənzimlənməsi və minimum əmək
haqqı haqqında konvensiya qəbul edilmişdir. Adı çəkilən təşkilatın «Əmək haqqının
mühafizəsi haqqında» 85 saylı tövsiyəsində də qeyd edilir ki, «əmək haqqından tutul-
malar, əməkçinin və onun ailəsinin saxlanılmasını təmin etmək üçün zəruri hesab
edilən həddə qədər məhdudlaşdırmaq məqsədi ilə bütün lazımi tədbirlər görülmə-
lidir». İnkişaf etmiş ölkələri nəzərə almaqla 1972-ci il 29 aprel tarixində qüvvəyə
minən (1970-ci il 3 iyun tarixində qəbul olunub) minimum əmək haqqının müəyyən
edilməsi haqqında 131 saylı konvensiyanın 2-ci maddəsində isə deyilir: «Minimum
əmək haqqı qanuni qüvvəyə malikdir və azaldıla bilməz; bu maddənin tətbiq
edilməməsi, məsul şəxsə və şəxslərə aid müvafiq cinayət işi və ya başqa sanksiyalar
tətbiq edilməsinə gətirib çıxardır».
Beynəlxalq təşkilatların konvensiya və tövsiyələrini nəzərə alaraq Azərbay-
canda əmək haqqı sisteminin təkmilləşdirilməsi və tarif (vəzifə) maaşlarının müəyyən
edilməsində sosial ədalət prinsiplərinin gözlənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Qeyd edək ki, hazırda Azərbaycanda bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənən tarif
cədvəlləri vardır. Bu da eyni vəzifəni yerinə yetirən lakin fərqli təşkilatlarda çalışan
işçilərin əmək haqlarında (burada söhbət büdcədən maliyyələşən təşkilatlardan
gedir.) nəzərəçarpacaq fərqlərin ortaya çıxması ilə nəticələnmişdir. Bu da sosial
ədalət prinsiplərinə cavab vermir və gəlirlər üzrə bərabərsizliyin dərinləşməsinə
gətirib çıxarır. Bunun aradan qaldırılması üçün Vahid Tarif Cədvəlində (VTC-də)
66
dərəcə əmsalları və dərəcələrarası nisbətin dəyişdirilərək yenidənhazırlanmasına
ehtiyac vardır. Bu sırada 1996-cı ildə tətbiq edilən Vahid Tarif Cədvəlinin yenidən
tətbiqi də gəlirlərin tənzimlənməsinə təsir göstərə bilər.
Gəlirlərin tənzimlənməsində minimum əmək haqqının tətbiqi və onun səviy-
yəsi heç də az əhəmiyyət kəsb etmir. BƏT-in yuxarda adı çəkilən konvensiyasının 3-
cü maddəsində «minimum əmək haqqını müəyyən edərkən, nəzərdə tutulan milli
təcrübəyə və şəraitə müvafiq olaraq minimum olan və məqbul sayılan amillərə:
a.
ölkədə əmək haqqının ümumi səviyyəsini, yaşayış dəyərini, sosial müavi-
nətlər və başqa sosial qrupların müqayisəli həyat səviyyəsini nəzərə almaqla
əməkçilərin və onların ailələrinin tələbatı;
b.
iqtisadi inkişafın tələbləri daxil edilməklə iqtisadi mülahizələr, məhsuldarlıq
səviyyəsi və məşğulluğun arzu olunan yüksək səviyyəyə çatdırılması və saxlanılması
aid edilir.
Minimum əmək haqqı (MƏH) müəyyən edilərkən başqa meyarlarla birlikdə:
əməkçilərin və onların ailələrinin tələbatı; ölkədə əmək haqqının ümumi səviyyəsi;
yaşayış dəyərində baş verən dəyişikliklər; sosial təminat üzrə müavinətlər; başqa so-
sial qrupların müqayisəli həyat səviyyəsi müəyyən edilməlidir. Məsələn, Litvada mi-
nimum əmək haqqı (100 dollar) orta aylıq əmək haqqının (215 ABŞ dollar) 46,5%-
ni təşkil edirdi (1997-ci il). Latviya və Estoniyada is müvafiq olaraq 28,1%, 23,1% ,
Rusiyada 6%, Azərbaycanda isə 3,3% (1998-ci il) olmuşdur.
İqtisadi inkişafın tələbləri daxil edilməklə iqtisadi amilləri, əmək məhsuldar-
lığının səviyyəsini, məşğulluğun arzu olunan yüksək səviyyəyə çatdırılması və
saxlanılmasını nəzərə almaq lazımdır. Başqa orqanlardan verilən tövsiyələrin nəzərə
alınması haqqında formal müddəaları daxil etməklə və ya etməməklə səlahiyyətli
hökumət orqanlarının qərarları nəzərə alınmalıdır.
Əmək haqlarının azalması, bir yandan xarici investorları sərmayə qoymağa təş-
viq etmiş və məşğulluq artmışdır. Xarici şirkətlərin ödədikləri əmək haqqının dövlə-
tin verdiyi əmək haqqından qat-qat yüksək olmasına baxmayaraq, işçilər əvvəlki real
alıcılıq qabiliyyətini bərpa edə bilməmişlər. Dolayısı ilə əmək haqlarında meydana
gələn dəyişikliklərin inflyasiya təsirinə malik olduğunu söyləmək olmaz. Məşğullu-
Dostları ilə paylaş: |