67
ğun nisbi artımının 1995-ci ildən etibarən istehsalın artmasına, Ümumi Daxili
Məhsulda meydana gələn dəyişikliklərə müsbət təsir göstərdiyini söyləmək olar.
Əhali gəlirlərinin formalaşmasına məşğulluq əmək haqqı, təhsil və s.-lə yanaşı
sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsi də müsbət təsir göstərir. Çünki ölkədə tam
və səmərəli məşğulluğun təmin edilməsi isə kiçik və orta sahibkarlığın özünəməxsus
rolu vardır. Kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı üçün əlverişli şəraitin yaradılması,
onlara kreditlərin, vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi, antiinhisar siyasəti və s.
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Gəlirlərin formalaşmasının səmərəli sisteminin təşkili
üçün xüsusi sahibkarlıq fəaliyyəti üzərində qanunvericilik çərçivəsində dövlət
nəzarətinin olması, antiinhisar siyasətinin yeridilməsi vacibdir.
Əhali gəlirlərinin tənzimlənməsində vergi sistemi mühüm yer tutur. Məhz
büdcənin formalaşması vergilər hesabına baş verir. Büdcə vasitəsilə aztəminatlı ailə-
lərə yardım, təhsil və səhiyyənin maliyyələşməsi həyata keçirilir. Bu baxımdan dövlət
perspektivli vergi siyasəti tətbiq etməlidir.
Əhali gəlirlərinin tənzimlənməsinin əsas istiqamətlərindən biri də sosial yardım
və müavinətlərin məbləği və onun verilməsi mexanizmidir. Ona görə də dövlətin
sosial siyasətində sosial yardım sistemi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Sosial yardım -
müxtəlif səbəblər üzündən (qocalıq, əlillik, əmək qabiliyyətinin olmaması, işsizlik və
s.) yaşayış səviyyəsinin təmin edilməsi üçün gündəlik vəsaiti çatışmayan vətəndaşlara
dövlət tərəfindən göstərilən qayğıdır. Başqa sözlə, sosial yardım ehtiyacı olan
vətəndaşların həyat səviyyəsini yaxşılaşdırmaqdan ötrü dövlət tərəfindən göstərilən
təminat növüdür. Bu baxımdan əhali gəlirlərinin tənzimlənməsində sosial yardım və
müavinətlər əhəmiyyətli yer tutur.
Bu zaman sosial yardımın ünvanlılıq xarakterinin tətbiq edilməsidir. Bu mexa-
nizm əhali gəlirlərində bərabərsizliyin azaldılmasında əhəmiyyətli rol oynayır.
Məlum olduğu kimi gəlirlərdə bərabərsizlik keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə özünü daha
qabarıq göstərir. Bu baxımdan gəlirlərin tənzimlənməsində sosial yardımların ünvan-
lı olması, onların məbləğinin yaşayış minimumuna yaxınlaşdırılması vacib məsələdir.
İşsizliyə görə müavinətlərin də verilməsi mexanizminin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac
vardır.
68
Sosial ödəmə və xidmətlər çoxnövlüdür. Onlar formalaşma mənbəyinə görə və
maliyyələşmə üsuluna görə, onları əhatə edən alıcılara yaradılan şəraitə görə bir-
birindən fərqlənirlər.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlətin sosial xərclərinin ekstensiv artırılması-
nın mümkünsüzlüyü müxtəlif büdcədənkənar mənbələrin axtarılmasını və münbit
şəraitin yaradılmasını tələb edir. Bunların sırasına:
Qeyri-büdcə (pensiya, işsizliyin sığortalanması, həyat sığortası, xeyriyyə
fondları və s.) fondları üçün şəraitin yaradılması. Bu fondların fəaliyyət mexanizmi
vasitəsilə, hər növdən olan məcburi və könüllü sosial sığorta sferalarının genişlən-
dirilməsi;
mənzillərin, sosial infrastrukturun tikintisinin maliyyələşdirilməsinə firma-
ların və ev təsərrüfatlarının vəsaitlərinin cəlb olunmasının qeyri-ənənəvi formalarının
işlənilməsi;
ödənişli sosial xidmətlər sferasında keyfiyyətin yüksəldilməsi və onların
fəaliyyətinin genişləndirilməsi;
sosial əhəmiyyətli, o cümlədən regional səviyyəli məsələlərin həlli üçün
qeyri-dövlət və qeyri-kommersiya təşkilatlarının resurs potensialının cəlb olunması;
xarici mənbələrdən maliyyələşdirilən beynəlxalq layihə və proqramlarda
iştirakın təmin edilməsi və s. daxil etmək olar.
Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, transfert ödəmələri və müavinətlər bərabərsiz-
liyi əhəmiyyətli dərəcədə (təqribən 70-80%-ə qədər) azaldır. ABŞ –da yoxsul əhali
qruplarının gəlirlərinin 75%-ni transfert ödəmələri təşkil edir.
Qocalar və əlillər üçün internat evləri və digər müəssisələr şəbəkəsi qulluğa,
məişət xidmətinə və tibbi xidmətə ehtiyacı olan qoca və əlillərin daimi yaşaması üçün
nəzərdə tutulmuş tibbi-sosial müəssisələr şəbəkəsidir. İnternat evlərinə dair
məlumatlar ümumilikdə aşağıdakı tiplərə ayrılmaqla nəzərə alınır:
qocalar və əlillər (yaşlı) üçün ümumi tipli internat evləri;
ruhi xəstələr üçün internat evləri;
əqli və fiziki zəifliyi olan uşaqlar üçün internat evləri.
Məlumdur ki, maliyyə - kredit sisteminin vasitəsilə resurslar bölüşdürülür və
69
yenidən bölüşdürülür. Əhali gəlirlərinin tənzimlənməsində də sağlam investisiya
mühitinin yaradılması və ondan əldə olunan gəlirlər də təsir göstərir. Bu baxımdan
ölkədə investisiya mühitinin yaradılması, o cümlədən əhalinin investisiya fəallığının
artırılması istiqamətində ciddi tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bunun üçün:
kreditlərin verilməsi mexanizminin təkmilləşdirilməsi (faiz dərəcələrinin
aşağı salınması, bürokratik maneələrin aradan qaldırılması, qısamüddətli kreditlərdən
uzunmüddətli kreditlərə keçilməsi və s.)
əhalinin əlində olan vəsaitlərin investisiya qoymağa maraqlandırılması;
qiymətli kağızlar bazarının formalaşdırılması.
Gəlirlərin tənzimlənməsi istiqamətlərindən biri də onların indeksləşdiril-
məsidir. İndeksləşdirmə pul gəlirlərinin, təqaüdlərin və əmanətlərin avtomatik olaraq
qiymət səviyyəsindəki dəyişikliklərə uyğunlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Belə ki,
indiki şəraitdə respublika əhalisinin alıcılıq qabiliyyətinin qorunması istiqamətində
tədbirlərin görülməsi olduqca vacibdir. Sovet iqtisadiyyatında əhalinin alıcılıq qabi-
liyyətini qorumaq məqsədilə sosial müdafiənin əsas elementi kimi gəlirlərin in-
deksləşdirilməsindən deyil, əsasən kompensasiyalardan istifadə edilirdi.
İndeksləşdirmə inflyasiyanın "gəlir-qiymət" spiralı üzrə inkişafına təkan verə
bilər. Lakin bu heç də onun uzun müddət üçün tətbiq edilməməsinə əsas verməməli-
dir. İnflyasiyanı aradan qaldırmaq məqsədilə əhalinin gəlirlərinin real olaraq
qorunmaması çeşidli sosial problemlər yaratmışdır. Bunların ən mühümləri işsizlik,
cinayətkarlığın artması, boşanma, ailələrin dağılması və sairdir. Əhalinin gəlirləri no-
minal deyil, məhz real formada artmadığından bu problemlər meydana gəlmiş və kəs-
kin xarakter almışdır.
Hazırda Azərbaycanda inflyasiya təbii səviyyəsini (4-5%-lik) ötmüşdür. Bu
baxımdan inflyasiya tənzimləyici tədbirlər həyata keçirilməlidir. Belə inflyasiya
normasının saxlanması iqtisadi canlanma prosesi ilə müşahidə oluna bilər.
Bu vəzifənin həyata keçirilməsi respublikada ―Minimum istehlak büdcəsi haq-
qında‖ və "Əhalinin gəlirlərinin indeksləşdirilməsi haqqında" Azərbaycan Respubli-
kasının Konstitusiya qanunlarına əsaslanmalıdır. Çünki mövcud sosial-iqtisadi vəziy-
yəti nəzərə alıb əhali üçün lazımi sosial təminatlar verən ədalətli sosial müdafiə me-
Dostları ilə paylaş: |