7
əhalinin istehlak xərclərinin quruluşunda baş verən dəyişikliklər kompleks
halda tədqiq edilərək qiymətləndirilmiş;
qlobal maliyyə böhrani şəraitində əhalinin sosial müdafiəsinin təkmilləş-
dirilməsi və gəlirlərinin tənzimlənməsi istiqamətdə təkliflər verilmişdir.
Dissertasiyanın quruluşu. Dissertasiya işi giriş, üç fəsil, səkkiz yarımfəsil,
nəticə və təkliflər, istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı, 85 səhifədən ibarətdir.
8
FƏSİL 1 ƏHALİNIN HƏYAT SƏVIYYƏSININ TƏNZİMLƏNMƏSİNİN
NƏZƏRİ-METODOLOJİ MƏSƏLƏLƏRİ
1.1. Həyat səviyyəsinin və əhali gəlirlərinin tənzimlənməsi
probleminə yanaşmalar
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlət gəlirlərin tənzimlənməsi və sərvətlərin ye-
nidən bölüşdürülməsində birbaşa və dolayısı ilə iştirak edir. Bunun üçün ilk növbədə
sosial ədalət prinsiplərinə cavab verən tənzimləmə siyasətinin aparılmasını tələb
olunur. Tənzimləmə siyasəti dedikdə-gəlirlərin bölünməsi və yenidən bölünməsinin
sosial ədalət prinsipləri əsasında həyata keçirilməsi siyasəti başa düşülür. Onu da
qeyd edək ki, gəlirlərin tənzimlənməsi (bölgüsü və yenidən bölgüsü) öz mahiyyətinə
görə çox mürəkkəb bir prosesdir və məhz bu səbəbdən bu problem öz aktuallığını
itirmir. Cəmiyyətin davamlı inkişafı, tələb və təklifin dəyişməsi əhali gəlirlərinin
tənzimlənməsində yeniləşməsinin aparılmasını tələb edir. Təsadüfi deyil ki, bu günə
qədər iqtisadi nəzəriyyədə, elmi ədəbiyyatlarda, həmçinin beynəlxalq və dövlətlər
səviyyəsində gəlirlərin bölgüsünün tənzimlənməsi tədqiq olunur.
Bölgü – istehsal olunan məhsulda iştirak edən hər bir təsərrüfat subyektinin
payının (kəmiyyəti, nisbəti) müəyyən edilməsi prosesidir. Məhsulun bölgüsü və
mübadiləsi istehsaldan asılıdır. Çünki nə istehsal olunubsa yalnız onu bölmək və
paylamaq olar. Ümumiyyətlə istehsal, istehlak və bölgü sıx qarşılıqlı münasibətdə
olmaqla bir-birinin inkişafına müsbət təsir göstərirlər. Bu xarakterik cəhətinə görə
gəlirlərin bölgüsü və tənzimlənməsi problemi demək olar ki, bütün məktəblərin
(klassiklər, neoklassiklər, liberalistlər, neoliberalistlər, keynsçilər, neokeynsçilər və
s.) diqqətini çəkmişdir. Hesab edirik ki, bu iqtisadi proseslərin gəlir və bölgü əsasında
baş verməsi ilə əlaqədardır. Gəlirlər və onun bölgüsü ilə bağlı ortaya çıxan
münasibətlər insan cəmiyyəti yaranan dövrdən mövcud olsa da ilk olaraq bu problemi
klassik məktəbin nümayəndələri tərəfindən (A.Smit, D.Rikardo, C.Mill) sistem
halında öyrənilmişdir. Onlar hesab edirdilər ki, gəlirlər üç əsas sinif (torpaq sahibi,
kapitalist, fəhlə) arasında əmək haqqı, mənfəət (faiz), renta şəklində bölünür və bu
fərdi səviyyədə mülkiyyətin bölünməsinə təsir göstərir. A.Smit gəlirlərin yaranmasını
9
(istehsal prosesində) əsas hesab etsə də, onun bölgüsünü bazarın ixtiyarına buraxırdı.
O hesab edirdi ki, ictimai istehsalın artması bütün siniflərin gəlirlərinin artmasına
təsir göstərir. A.Smit gəlirlərin bölgüsü və yenidən bölgüsünü vergi və rüsum vasitəsi
ilə həyata keçirildiyini qeyd edirdi. A.Smitdən sonra gəlirlərin bölgüsü D.Rikardo
tərəfindən daha geniş şərh edilmişdir. D.Rikardo A.Smitin ən fəal opponentlərindən
biri kimi çıxış edərək gəlirlərin bölgüsünü idarə edən qanunun müəyyən edilməsini
siyasi iqtisadın əsas məsələsi hesab edirdi. Gəlirlərin bölgüsü konsepsiyasını Rikardo
işləsə də, sonralar bu problem K.Marks, C.B.Klark, K.Vizer, A.Piqu, C.M.Keyns,
İ.Şumpeter və başqaları tərəfindən geniş şərh edilmişdir.
Gəlirlərin yaranması və bölgüsünün istehsal amilləri hesabına baş verməsi ilə
bağlı düzgün nəzəri aydınlaşdırmaya C.S.Millin tədqiqatlarında rast gəlmək olar.
C.S.Millin fikrincə, xüsusi mülkiyyətin ―ağalıq‖ etməsi şəraitində məhsul bölgüsü iki
istiqamətləndirici amilə: «rəqabət və adət-ənənə»yə əsaslanır. Bir tərəfdən rəqabət
gəlirlərin istehsal amilləri arasında bölgüsünü həyata keçirilir. Digər tərəfdən
bölgünün nəticələri rəqabətlə yanaşı adət və vərdişlərlə də bağlı olur. Hesab edirik ki,
rəqabətin inhisar amili və ya dövlət tənzimlənməsi ilə məhdudlaşdırılması bölgü
proporsiyasını yalnız və yalnız müəyyən qədər dəyişə bilər. Lakin bu ümumilikdə
gəlirlərin bölünməsinin funksional nəzəriyyəsinin inkarı üçün dəlil ola bilməz. Çünki
adət ənənə də burada mühüm yer tutur. Yalnız rəqabət mühiti yaradıldığı halda onları
fərqləndirmək olar.
Bundan başqa, fransız iqtisadçısı Jan Batist Sey haqlı olaraq siyasi iqtisadı üç
müstəqil hissəyə: istehsal, bölgü və istehlaka bölür. Hesab edirik ki, bu bölgü təkcə
siyasi iqtisadın deyil, ümumilikdə ölkə iqtisadiyyatının və əhali gəlirlərinin əsasını
təşkil edir. Çünki resursların və gəlirlərin bölgüsü iqtisadiyyatda qarşılıqlı əsaslandı-
rılmış proses hesab olunur. Resursların bölüşdürülməsi haqqında qərar qəbul edən
şəxsin özü gəlirlərin bölgüsündə iştirak edir və onları alır. Ona görə də bölgü prose-
sinin təhlilini istehsal prosesinin təhlilindən ayırmaq olmaz. Hələ XIX əsrdə K.Marks
yazırdı: bölgü formaca öz məzmununa görə təkcə məhsul istehsalına görə deyil,
istehsalın nəticələrinə görə də ola bilər. Ona görə ki, o istehsalda iştiraka görə bölgü-
nün xüsusi formasını aşkar edir. Fikrimizcə, bunu bölgünün strukturunun tam şəkildə