“magistratura məRKƏZİ”
Yüklə 1,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
19
1.2. Həyat səviyyəsi və əhali gəlirlərinin bölgüsü arasında qarşılıqlı əlaqənin nəzəri əsasları
yüksəldilməsi ölkədə həyata keçirilən iqtisadi və sosial siyasətdən birbaşa asılıdır. İqtisadi nəzəriyyədən məlum olduğu kimi dövlətin sosial siyasətinin əsas məqsədlərindən biri də əhali gəlirlərinin tənzimləməsini yerinə yetirməklə həyat səviyyəsinin fasiləsiz yüksəldilməsinə, sosial bərabərsizliyin aradan qaldırılmasına, sosial rifahın təmin olunmasına nail olmaqdan ibarətdir. Dünyanın tanınmış iqtisadçı alimləri D.Beg, S.Fişer və R.Dornbuş sosial siyasət anlayışına müxtəlif bazarlarda ev təsərrüfatlarının davranışına, hərəkətinə dövlətin sistemli təsiri kimi izah edirlər. Burada dövlətin sistemli təsiri dedikdə daxili məhsul və xidmətlər bazarında qiymət tənzimlənməsi, vergi siyasəti və sağlam rəqabət mühitinin formalaşması və s. başa düşülməlidir. Sözsüz ki, hər bir bazar subyekti (bəzi dövlət müəssisə və təşkilatları istisnalıq təşkil edir) öz gəlirini maksimum səviyyədə artırmağa çalışır. Çünki gəlir, bazar iqtisadiyyatının aktiv iştirakçılarının fəaliyyətinin son məqsədi, obyektiv və zəruri şərti hesab olunur. Buna baxmayaraq burada dövlətin tənzimləmə siyasəti vacibdir. Bu dövlətin həyata keçirdiyi sosial siyasət, gəlirlərin alınmasında əmələ gələn bərabərsizliyin nisbi azalması, kütləvi yoxsulluğun qarşısının alınması və nəhayət, ölkə əhalisinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə müşayiət olunur. Ə.T.Nağıyev və R.İ.Mürşüdovun fikirlərinə görə, sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatına keçid və keyfiyyətcə yeni iqtisadi münasibətlərin yaranması, sosial müdafiə sistemində zəruri islahatların aparılmasını, müasir tələblərə cavab verən çevik, işlək mexanizmlərin, əmək və sosial hüquqların qorunmasını təmin edən tam əlaqəli hüquqi və iqtisadi-sosial təminat sisteminin yaradılmasını təmin edir. Qeyd etmək lazımdır ki, gəlirlərin artırılması və həyat səviyyəsinin yaxşılaş- dırılması ölkədə həyata keçirilən sosial-iqtisadi siyasətdən, mövcud resurslardan səmərəli istifadə edilməsindən birbaşa asılıdır. Məhz bu səbəbdən əhali gəlirlərinin formalaşması mənbələri, onların sosial qruplar, ev təsərrüfatları və digər əhali qrupları arasında ədalətli bölünməsi cəmiyyətdə sosial sabitliyin təmin edilməsinin əsas və başlıca şərti hesab edilir. Ə.Əlirzayev gəlirləri istehsal, bölgü prosesləri
20
nəticəsində formalaşan sosial-iqtisadi inkişafın maddi əsası hesab edir. Onun fikrincə, «gəlirlər iqtisadi obyektlərin (və subyektlərin) fəaliyyət xüsusiyyətlərini, onların məqsəd və vəzifələrini özündə əks etdirir. Fikrimizcə, yuxarıda qeyd olunan fikirlər əhali gəlirlərinin formalaşmasında sosial siyasətin xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir və sosial münasibətlərin tənzimlənməsi sahəsində dövlətin əsas funksiyası hesab olunur. L.İ.Abalkin haqlı olaraq müasir mərhələdə sosial siyasətin başlıca istiqamətini şəxsiyyətin iqtisadi fəallığının hərtərəfli stimullaşdırılmasına, hər bir insanın özünün əməyi, enerjisi, təşəbbüsü və bacarığı ilə özünə və ailəsinə layiqli həyat şəraiti qurulmasının təmin edilməsinə yönəlməsində görür. Hesab edirik ki, layiqli həyat şəraitinin qurulması insanların gəlirlərindən asılı olur. Qeyd edək ki, transformasiya iqtisadiyyatında dövlət müxtəlif vasitələrdən, üsullardan istifadə etməklə bu funksiyaların həyata keçirilməsini, əhali gəlirlərini artırmaqla ölkə vətəndaşlarının həyat şəraitinin yaxşılaşdırılmasını və sosial dövlətin qurulması öhdəliyini öz öhdəsinə götürür. Beləliklə, P.K.Qonçarovun sözləri ilə ifadə etsək «...dövlət sosial siyasətin strategiyasını və onun baza parametrlərini müəyyən- ləşdirməklə vətəndaşlar, ictimai institutlar və dövlət arasında harmoniya yaradır». Sosial siyasətin son məqsədinə gəldikdə isə o əhali gəlirlərini (məşğulluq, əmək haqqı, müavinətlər və s.) tənzimləməklə ölkədə həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə xidmət edir. C.B.Quliyevin fikrincə, «həyat səviyyəsi insanların fiziki, mənəvi və sosial tələbatının təmin edilməsi səviyyəsini xarakterizə edən sosial-iqtisadi kateqoriya kimi, bir tərəfdən insanların tələbatının inkişaf dərəcəsi ilə, digər tərəfdən də, onların tələbatının təmin edilməsi üçün istifadə olunan mühüm nemətlərin və xidmətlərin kəmiyyət və keyfiyyəti ilə müəyyən edilir. Əgər inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə, eləcə də iqtisadi ədəbiyyatlara nəzər salsaq, əhali gəlirləri ilə həyat səviyyəsi arasında birbaşa asılılığın olduğunu görə bilərik. Yəni bu anlayışların biri digərini tamamlayır. Belə ki, əgər ölkədə həyat səviyyəsi aşağıdırsa deməli, real gəlir səviyyəsi aşağıdır və ya əksinə, əgər real gəlir səviyyəsi azdırsa, deməli, həyat səviyyəsi aşağıdır. Müasir mərhələdə sosial siyasətin başlıca istiqaməti şəxsiyyətin özünə və ailəsinə layiqli həyat şəraiti qurulmasına yönəlməlidir. 21
Bu baxımdan, əhali gəlirlərinin formalaşmasının nəzəri-metodoloji əsaslarını tədqiq edərkən «həyat səviyyəsi» və «əhali gəlirləri» anlayışlarının mahiyyətinin və qarşılıqlı əlaqəsinin açılması vacibdir. Bu anlayışların birinin digərini tamamladığını və gəlirlərin həyat səviyyəsinin ən mühüm tərkib hissəsi olduğunu nəzərə alaraq əvvəlcə «həyat səviyyəsi» anlayışının mahiyyətinə nəzər salaq. Bu anlayış altında adətən, yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, insanların maddi və mənəvi tələbatının ödənilmə səviyyəsi başa düşülür. Ödənilmə səviyyəsi burada insanın yaşaması və fəaliyyət göstərməsi üçün istehlak standartları səviyyəsi kimi izah edilir. Göründüyü kimi, həyat səviyyəsi təkcə gəlirlərə görə deyil, kompleks göstəricilərə əsaslanaraq qiymətləndirilir. Qeyd edək ki, bəzən elmi ədəbiyyatda «həyat səviyyəsi» və «həyat keyfiyyəti» anlayışları eyniləşdirilir. Hesab edirik ki, bu anlayışlar bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan ümumi bağlılıq olsa da, onları bir-birindən fərqləndirən cəhətlər vardır. Qeyd edildiyi kimi həyat səviyyəsi müəyyən dövr üçün insanların maddi və mənəvi tələ- batlarının ödənilmə səviyyəsini əks etdirir. S.A.Vasnev həyat səviyyəsi anlayışına ge- niş mənada baxmışdır. O əhalinin «həyat səviyyəsi» anlayışı altında insanların həyatı üçün zəruri olan maddi (ərzaq məhsulları, paltar, yaşayış binası, məişət əşyaları) və mənəvi (əmək, məşğulluq, sağlamlıq, təhsil, asudə vaxt, istirahət) tələbatının ödənil- məsi səviyyəsini əsas götürür. Göründüyü kimi, «həyat səviyyəsi» əhalinin zəruri maddi sərvət və xidmətlərlə təminatının minimal istehlak tələbi səviyyəsinə çatdırılması və səmərəli istehlakın təmin edilmə dərəcəsi ilə xarakterizə olunur. Məhz bu cəhətləri nəzərə alaraq iqtisadi nəzəriyyədə həyat səviyyəsinə mühüm və olduqca mürəkkəb sosial-iqtisadi kateqoriya kimi baxılır. «Həyat keyfiyyəti» isə çox vaxt özündə kəmiyyətcə tam qiymətləndirilməsi mümkün olmayan çoxsaylı amilləri bir- ləşdirir. Həyat keyfiyyətinə –insanın əmək şəraiti və təhlükəsizliyi, asudə vaxtdan istifadə imkanları, ekoloji vəziyyəti, sağlamlığı, fiziki inkişafı və bir çox başqa göstə- ricilər daxildir. Qeyd olunanlar onu göstərir ki, əhalinin həyat səviyyəsinin və eləcə də yoxsul əhalinin müəyyən edilməsində əhali gəlirləri, xüsusilə də pul gəlirləri əhəmiyyətli yer tutur. Bu baxımdan inkişaf etmiş ölkələrdə gəlirlərin formalaşması, onların növləri və mənbələrinin kompleks tədqiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yüklə 1,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|