“magistratura məRKƏZİ”
Yüklə 1,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 1.2. Gəlirlərin mənbələri
- Sxem 1.1 Əhali gəlirlərinin təsnifatı
25
izah edirlər. Hesab edirik ki, bu tərif «gəlir» anlayışını mahiyyətini tam aça bilmir. Çünki cəmiyyətdə iqtisadi fəaliyyətdə iştirak etmədən və gəlir əldə edənlər (trans- fertlər, təqaüd və müavinətlər) də vardır. Bu baxımdan qeyd etdiyimiz kimi «əhali gəlirləri» mürəkkəb sosial-iqtisadi kateqoriya hesab olunur. Məhz bu səbəbdən iqtisadi nəzəriyyədə «gəlir» anlayışına baxış da birmənalı deyildir. Ümumiyyətlə gəlirlər problemi iqtisadçılar və sosioloqlar arasında böyük maraq doğuran və bununla əlaqədar olaraq diqqəti həmişə özünə cəlb edən problemlər sırasına aid edilir. Gəlirlər həmçinin alınma mənbələrinə, növlərinə, müntəzəmliyinə, növbəliliyinə və s. görə fərqləndirilir. O.Y.Mamedovun fikrincə, «gəlir - ailəyə istehsal amillərinin (əmək, torpaq, kapital, sahibkarlıq fəaliyyəti) mübadiləsi nəticəsində daxil olur ».Bunun nəticəsi olaraq iqtisad elmində gəlirlər alınma mənbələrinə görə amilli və qeyri-amilli gəlirlərə bölünür. Bu gəlir mənbələrinə fərqli təriflər verilsə də, son olaraq hər bir istehsal amili şəxsi gəlirlərin müəyyən növünə aid edilir. İstehsal amilləri üzrə gəlirlərə: təbii resurslar (torpaq və digər təbii resurslar); kapital; əmək; sahibkarlıq fəaliyyəti daxil edilir . Qeyd edilənlərə əsaslanaraq gəlirlərin aşağıdakı sxemini qurmaq olar. Gəlirlər Əmək haqqı Sahibkarlıq fəaliyyətindən Kənd təsərrüfatı. məhsullarının satışından
Qiymətli kağızlar, kapi- taldan, dividentlərdən Pensiya, müavinət vıə təqaüdlər
cümlədən Sığorta ödəmələrindən; Yaşayış evlərnin tikintisi və digər məqsədlər üçün alınan ssudalar; Faiz gəlirləri İstiqraz ödəmələri və uduşları Lotereya uduşları və s
Xarici valyutanın satışından və pul köçürmələrindən
.
26
Sadalanan hər bir amil üzrə gəlirlər əmək haqqı, renta, faiz, sahibkarlıq mənfəəti formasında olur. İstehsal amilləri üzrə pul gəlirinin alınması faktının özü hər hansı şəxsin cəmiyyətin iqtisadi həyatında iştirakının obyektiv sübutu, gəlirin ölçüsü isə bu iştirakın miqyas göstəricisi kimi çıxış edir. Əmək amilinə görə ödə- mənin inkişaf meyllərinin təhlili göstərir ki, bu gəlir növü uzunmüddətli perspektivdə pul gəlirlərinin formalaşmasının ümumi həcmində özünün aparıcı rolunu qoruyur. Lakin keçid dövrü əhali gəlirlərinin strukturunda dəyişikliklərin baş verməsi, xüsusi ilə əmək haqqının əhali gəlirlərində payının aşağı düşməsinə səbəb oldu. A.Smitin «əmək haqqı» nəzəriyyəsində çox düzgün olaraq yüksək əmək haqqını milli sərvətin artımının təbii əlaməti və qaçılmaz, zəruri nəticəsi kimi qiymətləndirir və onu sər- vətin artmasının gələcək nəticələrinə, bununla yanaşı əhalinin artmasına səbəb olduğunu qeyd edir. K.Marks göstərirdi ki: «iş qüvvəsinin dəyəri-işçinin və ailəsinin mövcudluğu üçün zəruri vasitələrin dəyəridir». Əhalinin pul gəlirlərinin müxtəlifliyinə baxmayaraq əmək haqqından, sahibkarlıq fəaliyyətindən və mülkiyyətdən, həmçinin sosial transfertlərdən daxil olan gəlirlər gəlirlərin başlıca tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Əhalinin pul gəlirlərinin dinamikası və səviyyəsini qiymətləndirərkən nominal, sərəncamda qalan və real gəlir göstəricilərindən istifadə olunur. Sxem 1.1 Əhali gəlirlərinin təsnifatı Alınma forması üzrə Vergi ödəmələri və qiymətə münasibətdə İstehsal amilləri üzrə
Alınma üsulu üzrə monetar-(Pul) nominal əmək haqqı (nominal, real) formal iqtisa- diyyatdan gəlir
qeyri-formal iqtisadiyyatdan gəlir qeyri monetar sərəncamda qalan
real renta (təbii рesurs- lar, torpaq, kapital)
gizli
iqtisadiyyat
Sahibkarlıq fəaliyyəti
məbləğidir. Əvvəldə də qeyd olunduğu kimi əhalinin nominal pul gəlirləri müxtəlif mənbələrdən formalaşır. Onların sırasına: istehsal amilləri üzrə gəlirləri, dövlətin yar- dım proqramları xətti ilə daxil olan pul gəlirlərini, maliyyə sistemindən güzəşt daxil-
27
olmalarını (banklardan, əmanət kassalarından, sığorta idarələrindən və s.) və s. bu ki- mi gəlir mənbələrini daxil etmək olar. Nominal gəlir – müəyyən dövr ərzində şəxslər tərəfindən alınan pulun məbləği, həmçinin vergi ödəmələrinin məbləğindən asılı olmayaraq pul gəlirlərinin səviyyəsini xarakterizə edir. Natural gəlirlərə hər şeydən əvvəl ev təsərrüfatlarında şəxsi istehlak üçün istehsal olunan məhsullar daxildir. Nominal pul gəlirlərinə: məşğul əhalinin əmək ödənişindən; sahibkarlıq fəaliy- yətindən; kənd təsərrüfatı məhsullarının satışından; pensiya, müavinət, təqaüd, və başqa sosial transfertlərdən; sığorta, kredit və ssudadan; mülkiyyətdən, faiz forma- sında qoyulan vəsaitdən, qiymətli kağızlardan, dividentlərdən gəlirlər; xarici valyuta satışından; saldo (köçürmə ilə alınan pullar) və s. gəlirlər daxildir. Nominal gəlirlərin strukturuna:
əmək gəlirləri (əmək haqqı, mükafat və s.)
mülkiyyətdən, torpaq və sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlər;
şəxsi təsərrüfatdan gəlirlər;
transfertlər – pensiya, aztəminatlı ailələrə və işsizliyə görə müavinət, uşağa görə kompensasiya;
rından, səhmlərin qiymətinin artmasından, əmanət qoyuluşundan faiz, lotereya uduşları, kompensasiya və s. daxildir. Yuxarıda qeyd olunan gəlirlərin əhalinin həyat səviyyəsinə təsirinin qiymətlən- dirilməsində onların real dəyərinin hesablanması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Real gəlirlər – müəyyən vaxt çərçivəsində sərəncamda qalan gəlirlərlə, qiymət dəyişməsini nəzərə almaqla məhsul və xidmətlərin kəmiyyəti kimi çıxış edir (46, s. 442-454). Da- ha aydın ifadə etsək real gəlirlər nominal gəlirlərin qiymət və tariflərin dəyişməsinə əsaslanaraq hesablanır. Başqa sözlə, real gəlirlər nominal pul gəlirlərinin (əmək haq- qı, pensiya və müavinətlərin) inflyasiyadan müdafiə olunmasıdır. Məlumdur ki, inflyasiya baş verərkən pul gəlirlərinin real həcmi azalır və bu pulun alıcılıq qabiliy- yətinə təsir göstərir. Tədqiqat dövründə istehlak qiymətləri indeksinin dəyişməsi ilə sərəncamda qalan pul gəlirləri reallığa əsaslanaraq hesablanır. Əhalinin real pul gəlirlərinin göstəricisi G sərəncamda qalan pul gəlirlərinin
Yüklə 1,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|