Diskresion fiskal siyasət - məşğulluğun səviyyəsinin, istehsalın həcminin və
inflyasiyanın tempinin dəyişilməsinə yönəldilmiş tədbirlərin nəticəsində dövlət
xərclərinin, vergilərinin və dövlət büdcəsinin saldosunun həcminin məqsədyönlü
dəyişdirilməsidir.
Qeyri - diskresion fiskal siyasət - Ümuımi Mərkəzi Məhsulun artım (azalma)
mərhələsində dövlət büdcəsinə xalis vergili daxilolmalarm artmasını (azalmasını)
nəzərdə tutur. Hansı ki, iqtisadiyyata sabitləşdirici təsir göstərir.
Dövlət
tərəfindən
iqtisadiyyatın
enmə
mərhələsində
məcmu
tələbin
stimullaşdırılması məqsədilə həyata keçirilən diskresion fiskal siyasət zamanı dövlət
xərclərinin artması və ya vergilərin azaldılması nəticəsində büdcə kəsiri yaranır.
Uyğun olaraq, qalxma mərhələsində məqsədyönlü olaraq büdcə artığı yaranır.
Qeyri-diskresion fiskal siyasət zamanı isə iqtisadiyyatın bərpa stabilizatorlarının
fəaliyyəti nəticəsində büdcə kəsiri və ya artığı yaranır.
Bərpa stabilizatoru - iqtisadiyyatın enmə mərhələsində dövlət büdcəsi kəsirini
artırmağa (və ya onun müsbət saldosunu azaltmağa) və inflyasiya mərhələsində onun
müsbət saldosunu artırmağa (və ya onun kəsirini azaltmağa) malik olan iqtisadi
mexanizmdir. Daha geniş yayılmış bərpa stabilizatorları kimi vergiyə cəlb olunmanın
proqressiv sistemi və sosial müavinat sistemi çıxış edir. Bərpa stabilizatorları
həmçinin faiz stavkasının, qiymətlərin səviyyəsinin və real Mərkəzi gəlirin
dəyişməsidir.
Iqtisadiyyatın bərpa sabitlik dərəcəsi bilavasitə tsiklik büdcə kəsirinin və artığının
miqdarından asılıdır.
Tsiklik kəsir (artıq) - dövlət büdcəsinin kəsiridir (artığıdır) - vergi daxilolmaların
azaldılması (artırılması) və işgüzar fəallığın enmə (qalxma) fonunda dövlət
transfertlərinin (sosial ödəmələrin) artırılması (azaldılması) ilə yaranır.
Tsiklik qalxma fazasında Y
2
>Y
0
olur və buna görə də vergili ayırmalar avtomatik
olaraq artır, lakin transfert ödəmələri isə azalır. Nəticədə ilə büdcə artığı artır və
inflyasiyanın süni canlanmasının qabağı alınır.
Tsiklik enmə fazasında isə Yı0
olur. Buna görə də vergilər avtomatik olaraq
azalır, transfert ödəmələri isə artır.
Nəticədə məcmu tələbin və istehsal həcminin nisbi artım fonunda büdcə kəsiri artır,
bu da enmənin dərinliyini məhdudlaşdırır.
T=T
a
+ty - tam vergi funksiyası;
G=G
a
-liY - dövlət xərcləri funksiyası
Tsiklik kəsirin və artığın həcmi büdcə və vergi funksiyalarının qrafiklərinin
«diklik» dərəcəsi ilə müəyyən edilir.
T - vergi funksiyasının meyl bucağı t - vergi stavkasının həddinin miqdarı ilə, G -
dövlət xərcləri funksiyasının meyl bucağı ilə /ı-n miqdarı ilə (hansı ki, gəlirin
həcminin dəyişməsi və transfertin alınan məbləğinin dəyişməsi arasında münasibəti
xarakterizə edir) müəyyən edilir. Müvafiq olaraq, gəlirin səviyyəsi yuxarı olduqda,
ödənilən vergi də yuxarı olur, dövlətdən alınan transfert isə aşağı olur.
Hətta cari gəlirin dinamikasından asılı olmayan G dövlət xərclərinin həcmi
dəyişməyəndirsədə, bu halda iqtisadiyyatın bərpa sabitlik dərəcəsi t - vergi
stavkasının səviyyəsindən yüksək olur. T - vəziyyətinə nisbətən T
1
- vəziyyətində
tskilik büdcə kəsirinin və artığının həcmi böyük olur və buna görə də bərpa
stabilizatorları məcmu tələbin aşağı düşməsinə və ya artmasına güclü təsir göstərir.
Eyni zamanda iqtisadiyyatın bərpa sabitlik dərəcəsinin artması büdcə vergi
siyasətinin (iqisadi potensialın artımına və istehsal amillərinə təklifin genişlənməsinin
stimullaşdırılması) uzunmüddətli məqsədi ilə ziddiyyət təşkil edir.
Investisiyaya, sahibkarlıq riskinə və əməyinə stimulu gücləndirməyə vergiyə
cəlbolunma stavkasınm həddinin aşağı salmması yolu ilə nail olmaq mümkündür.
Lakin, bu azalma tsiklik büdcə kəsirinin və artığının həcminin azalması və eləcə də
iqtisadiyyatın bərpa sabitlik dərəcəsinin aşağı düşməsi ilə müşayiət olunur. Fiskal
siyasətin uzunmüddətli və qısamüddətli effektlərindən birinin seçilməsi, keçid
iqtisadiyyatında mürəkkəb makroiqtisadi problemdir.
Bərpa stabilizatorları Ümumi Mərkəzi Məhsulun ətrafında potensial səviyyənin
tsiklik dəyişməsinin səbəblərini aradan qaldırmır, ancaq bu dəyişmənin
genişlənməsini məhdudlaşdırır. Verilmiş tskilik büdcə kəsirinin və artığının əsasında
fiskal siyasətin tədbirlərinin effektivliyini qiymətləndirmək olmaz. Belə ki, mövcud
tarazlaşdırılmamış tsiklik büdcə iqtisadiyyatı resursların tam məşğulluğu vəziyyətinə
yaxınlaşdırmır. Buna görə də iqtisadiyyatın bərpa stabilizatorları bir qayda olaraq,
diskresion fiskal siyasətin resursların tam məşğulluğun bərpa edilməsinə yönəldilmiş
tədbirləri ilə əlaqələndirilir. Nəticədə struktur dövlət büdcəsi kəsiri (artığı) yaranır -
tam məşğulluq şəraitində büdcənin xərcləri (gəlirləri) və gəlirləri (xərcləri) arasında
fərqdir. Tsiklik kəsir çox vaxt faktiki büdcə kəsirinin həcmi və struktur kəsir arasında
fərq kimi qiymətləndirilir.
Tam
məşğulluqda
büdcə
onu
göstərir
ki,
əgər
iqtisadiyyat
tam
məşğulluq şəraitində «işləyirsə», bu zaman büdcənin kəsiri və ya artığı
necə olacaq? Belə bir nəticə çıxartmaq olar ki, büdcə kəsiri məhsul buraxılışının
aşağı səviyyəsi ilə əlaqədardır.
Əgər iqtisadiyyat tam məşğulluq şəraitində olsaydı, büdcə artığa malik olardı.
Beləliklə, tam məşğulluq büdcəsinin artığını nəzərə almaqla, demək olar ki, fiskal
siyasət səviyyəni müəyyən edir, hansı ki, tam məşğulluqda büdcə artığı yaradır.
Deməli reallıqda mövcud olan büdcə artığı yaradır və reallıqda mövcud olan büdcə
kəsiri ciddi problem deyil.
Həqiqətdə, iqtisadi şəraiti tam məşğulluq vəziyyətinə gətirmək üçün, vergilərin
azaldılması tədbirindən istifadə etmək olar.
Tam məşğulluq büdcəsi dəyişməz qalırsa, yəni, büdcənin kəsiri dəyişmirsə (və ya
büdcə artığı azalmırsa) onda fiskal siyasət məcmu tələbin genişlənməsinə və
azaldılmasına təsir göstərmir.
Tam məşğulluq şəraitində büdcə kəsiri tələb inflyasiyası yarada bilər.
Keçid iqtisadiyyatında resursların tam məşğulluq səviyyəsinin və təbii işsizlik
səviyyəsinin müəyyən olunmasının çətinliyi, struktur dövlət büdcəsi kəsirinin
(artığının) hesablanmasını mürəkkəbləşdirir.
Bu iqtisadi prosesin qarşısını tənzimlənən büdcə-vergi (fiskal) siyasəti vasitəsilə
almaq mümkündür.
Dostları ilə paylaş: |