MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 21 bağlı yaranmış xürafatı, mövhumatı, bir çox ruhanilərin, mollaların riyakarlığını, ikiüzlülüyünü və s. daha cəsarətlə, ağılla tənqid edən Axundzadə mövcud reallıqları dərindən dərk etmiş, Qərbi Avropa dəyərlərini mənimsəməyə çalışmış və bir sıra islahatçı təkliflərlə çıxış etmişdir. Axundzadə hesab etmişdir ki, müsəlmanların islam dininə baxışları dəyişməli, Avropa xalqlarının xristianlığa olan münasibətindən fərqlənməməlidir: «Necə ki, ingilislər, amerikanlar və bir sıra başqa Avropa xalqları zahirən xristian olsalar da, həqiqətən protestantdırlar. Yəni onlar əqlə, məntiqə tabedirlər» (1, 247). Bununla da Axundzadə ilk dəfə dünyəvilik ideyalarının Azərbaycanda yayılmasının tərəfdarı kimi çıxış etmişdir. Akademik Firudin Köçərli «M.F.Axundovun dünyagörüşü» əsərində yazır: «Axundov milli ədəbiyyatı dövrün qabaqcıl demokratik ideyaları ilə zənginləşdirdi, ana dilində ədəbiyyatın müstəqilliyini, suverenliyini təsdiq etməklə, onu ümumbəşəri ədəbiyyat səviyyəsinə yüksəltdi» (32, 22). Müəllif qeyd edir ki, Axundzadənin adı və yaradıcılığı ilə bağlı olan realist ədəbiyyat, materialist fəlsəfə özündə xalqın milli oyanışını əks və ifadə etmişdir. F.Köçərliyə görə, ictimai fikrimizin Axundzadənin adı ilə bağlı olan maarifçilik mərhələsi Azərbaycan millətinin təşəkkül prosesi ilə eyni dövrə təsadüf edir. Axundzadə Azərbaycanın milli ideologiya- sının təməl prinsiplərinin ilk rüşeymlərinin yaranmasında, azadlıqsevər, açıqfikirli mütəfəkkirlərimizin (Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Ağayev və b.) formalaşmasında da müstəsna rol oynamışdır. Eyni zamanda Qərbin mütərəqqi ideyalarının Azərbaycanda yayılmasında ilk cığır rolunu oynamış və sonralar Qərb ideyalarının M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə və başqaları tərəfindən Vətən- www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 22 22 imizdə daha geniş təbliğ olunmasına gətirib çıxarmışdır. Bu da Azərbaycan xalqının dünyanın mütərəqqi, sivil cəmiy- yətlərinə yaxınlaşmasına əsaslı təkan vermişdir. M.F.Axundzadə ilə yanaşı böyük təbiətşünas alim, publisist, mütəfəkkir Həsən bəy Zərdabi də milli şüurun oyanmasında, milli mətbuatımızın yaranmasında əvəzsiz rol oynamışdır. H.Zərdabinin dünyagörüşü müəyyən ictimai-iqtisadi şərtlərlə yanaşı, mütərəqqi dünya mədəniyyətinin təsiri altında formalaşmışdır. İ.Rüstəmovun fikrincə, «bu dünyagörüşü öz ideya mənbələri etibarilə istər Şərqin, istərsə də Qərbin mütərəqqi ictimai-siyasi, fəlsəfi və ədəbi ənənələrinə gedib çıxır. Bu ənənələr içərisində Azərbaycan xalqının uzun illərdən bəri formalaşmaqda olan ictimai-siyasi və fəlsəfi fikrinin nailiyyətləri xüsusi yer tutur. Zərdabi Bəhmənyardan tutmuş M.F.Axundova qədərki Azərbaycan mütəfəkkirləri ilə ideya əlaqəsində olmuşdur» (80, 31). Zərdabinin zəkası, maarifçiliyi, əxlaqi irsi, zəngin mənəviyyatı, təbiət elmlərinə dərindən bələdliyi və s. onu həm Azərbaycanın görkəmli ma- arifçisi etmiş, həm də çağdaş Azərbaycan ictimai fikrinin inki- şafında önəmli yerlərdən birini tutmasına səbəb olmuşdu. Dövrünün demokratik ziyalılarından olan, Axundzadə kimi həyat gerçəkliklərini ağılla, rasional idrakla dərk edən, Qərbin mütərəqqi ideyalarını mənimsəyən Zərdabinin yaradıcılığındakı elm və bilik məsələsini xüsusi olaraq qabartmaq lazım gəlir. Zərdabinin 1875-1877-ci illərdə təkbaşına ərsəyə gətirdiyi və ilk türk qəzetlərindən olan «Əkinçi»nin qiyməti əvəzsizdir. XIX əsr Azərbaycanın tanınmış filosoflarından olan, Azərbaycanın cənubunda dünyaya gələn türksoylu böyük mütəfəkkir Şeyx Cəmaləddin Əfqani (1839-1897) bütün elmi- fəlsəfi yaradıcılığı boyu türklərin əzmkarlığını, azadlıqsevər www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 23 olmağını, soykökünə bağlılığını və islama hörmətini önə çəkmişdir. Y.Rüstəmovun fikrincə, C.Əfqani sübut etməyə çalışmışdır ki, «Quran tamamilə azadlıq, bərabərlik və ədalət prinsipinə əsaslanır, bütün müsəlmanları tərəqqiyə çağırır. Quranın mahiyyətini düzgün başa düşmək və ona riayət etmək islam dünyasının nicat yoludur» (77, 147). C.Əfqaninin milli azadlıq fəlsəfəsində islamla milli dəyərlər bir yerdə götürülmüş və hər ikisi milli ideologiyanın əsasında dayanmışdır. Əfqaninin fikrinə görə, islam dini və milli azadlıq problemi bir-birini tamamlayır: «Quranın həqiqi ruhu azadlıqdır və həm də müasir fikirlərə uyğundur. İndiki nizam- intizamsızlığın islam qanunlarına qətiyyən dəxli yoxdur. Bunlar nadan və cahil təfsirçilərin islama etdikləri əlavələrdir. Tarixi təkamül və inkişaf onların bu səhvini islah edəcək. Demək, bir müsəlman ziyalısı və alimi Avropa demokratik məfkurəsinə tamam aşina olsa, o, Quranın təlimlərinə əsaslanaraq xalqı müasir mütərəqqi demokratik məfkurələrlə tanış edə bilər» (37, 206). Bir müddət C.Əfqani islam dininə milli ideologiyanın ən başlıca istiqaməti kimi baxmışdır. İslam dininə insanları zülmə və müstəmləkə işğalına qarşı dura bilən yeganə ideologiya kimi baxan C.Əfqani, Axundzadə və Zərdabidən fərqli olaraq dini tənqid etməkdən çəkinmiş, onu yüksəlişin həqiqi zəmanətverici ideyası kimi göstərmək istəmişdir. Qeyd edək ki, C.Əfqaninin dünyagörüşü, xüsusilə milli azadlıq, milli dövlətçilik probleminə yanaşması, - türkçülük, islamçılıq və çağdaşlıq prinsiplərinin ilk cizgilərini irəli sürməsi quzeyli güneyli Azərbaycan üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətli olmuşdur. M.F.Axundzadə, H.Zərdabi və C.Əfqaninin ideyaları, ötən əsrin əvvəllərində yaşamış, fəaliyyət göstərmiş Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|