MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 24 24 mütəfəkkirlərin - M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Hüseynzadə, Ə.Topçu- başov, Ə.Ağayev, N.Yusifbəyli və başqalarının ideoloji-fəlsəfi yöndə formalaşmasında çox mühüm rol oynamışdır. Onların elmi-fəlsəfi ideyaları ilə yanaşı, milli mətbuatın yaranması, məktəblərin açılması ictimai-siyasi və ideoloji mühitin təşəkkülü və formalaşmasında önəmli rola malik olmuşdu. Bu dövrdə yaşamış maarifçilərdən H.Zərdabi, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə, H.Mahmudbəyli, S.M.Qənizadənin və başqalarının yorulmadan çalışmaları sayəsində Azərbaycanda 1880-ci ildən sonra «rus-tatar məktəbi» adlanan bir çox məktəblər açıldı. «Bu məktəblərin Azərbaycanın elmi həyatında oynadığı rolu inkar etmək olmaz... XIX əsrin axırlarında türk pedaqoqları xalqın və varlıların yardımı sayəsində öz milli məktəblərini açmağa başladılar. Həmin məktəblərdə ruslaşdırma yox idi… 1890-cı ildə Azərbaycanda on iki gimnaziya və realnı məktəb vardı. Bu məktəblərdə oxuyan 5700 tələbədən 91 nəfəri türk idi» (13, 53). Məktəblərin açılması yeni nəslin yetişməsində mühüm rol oynadı. Azərbaycanda bu cür məktəblərin açılması əhalinin maariflənməsi və bunun da məntiqi nəticəsi olaraq öz milli kimliyini dərk etməsi istiqamətində mühüm təsir göstərdi. Halbuki çar Rusiyası bütün vasitələrlə milli məktəblərin yaranmasının qarşısını almağa çalışmışdı. Bunu, akademik Hüseyn Əhmədov belə izah edir: «Çarizm məktəb və mədrəsələrin kütləvliyindən, orada oxuyan şagirdlərin çoxluğundan, təhsil almağın müsəlmanlar üçün dini borc olmasından istifadə edərək, bu məktəblər vasitəsilə rus dilini, rus təhsilini geniş əhali kütləsi içərisində yaymağa çalışır və www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 25 beləliklə də kiçik xalqları, o cümlədən Azərbaycan xalqını ruslaşdırmaq siyasətini yeridirdi» (16, 400). Məktəblərin açılması ilə yanaşı, bir sıra qəzetlərin Azərbaycanda işıq üzü görməsi ictimai-siyasi və ideoloji mühitin formalaşmasında əvəzsiz rol oynadı. Bütün bunlar, azad düşüncəli ziyalı zümrəsinin yaranmasına və onun daha da inkişafına təkan verirdi. 1890-cı illərdə Azərbaycanda yalnız rus dilində qəzetlər nəşr edilirdi. Bunlar isə «Kaspi», «Bakinski vedemosti», «Baku» və başqa mətbu orqanlar idi. «Bu qəzetlərin burjua ideya istiqamətli olmasına baxmayaraq, onlarda Azərbaycanın sosial-iqtisadi və mədəni həyatının bəzi məsələlərinə qabaqcıl nöqteyi-nəzərlə yanaşan məqalələr də nəşr olunurdu» (2, 618). Türk dilində qəzetin çıxarılmasına çar Rusiyası yalnız 1903-cü ildə icazə verdi ki, bu da «Şərqi- Rus» qəzetidir. Məhəmməd Şahtaxtlı tərəfindən təsis edilən bu qəzet öncə Tiflisdə, bir ildən sonra isə Bakıda fəaliyyət göstərməyə başladı. Ötən əsrin əvvəllərində nəşr olunan «Molla Nəsrəddin» jurnalı da xalqın milli oyanışında müsbət rol oynamışdır. «Mətbuati- yovmiyədən başqa bir neçə həftəlik ədəbi, siyasi və məzah qəzetləri dəxi nəşr olunurdu ki, bunlar miyanında «Molla Nəsrəddin» məcmuəsi Azərbaycan məzahının xəlq etdiyi bir şah əsərdir» (46, 19). «Molla Nəsrəddin» satirik jurnal olsa da, bu mətbu orqana məqalələr verən mütəfəkkirlər bir sıra ümummilli məsələlərə toxunublar. Məsələn, belə mütəfəkkirlərdən olan Ömər Faiq Nemanzadə bu jurnala verdiyi məqalələrində yazır: «Zəmanəmizdə bir az görünməyə başlayan hürriyyət, ədalət, insaniyyət günəşi hərçənd bizim üstümüzdə, bizim üfüqümüzdə də doğulacaqdır» (33, 26). www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 26 26 Ən böyük «molla nəsrəddinçi», mütəfəkkir, yazıçı və jurnalist Cəlil Məmmədquluzadə xalqın maariflənməsinə, milli şüurun oyanmasına çalışmaqla yanaşı, cəhalətə, savadsızlığa, xürafata və s. qarşı mübarizə aparmışdır. C.Məmmədquluzadənin yaradıcılığının başlıca qayəsi müsəlmanların, yəni türklərin maariflənməsi və cəhalətdən xilas olması idi. Bu baxımdan, o, elm öyrənməyi hər şeydən üstün saymış və bunu, satirik şəkildə belə qeyd etmişdir: «Dünyada çox adam dərsdən qaçıb. Özgə millətləri bilmirəm, amma bunu bilirəm ki, yer üzündə bir müsəlman yoxdur ki, dərsdən qaçmamış ola. Əvvəlinci nüsxəmizdə demişdik ki, dərsdən qaçan alim olar və haman sözü indi təkrar edirik: müsəlmanların cümləsinin alim olmağına əvvəlinci və axrıncı səbəb dərsdən qaçmaqlarıdır» (41, 22). Ötən əsrin əvvəllərində mətbuatın daha geniş şəkildə inkişaf etməsi xüsusilə xalq arasında öz təsirini göstərmişdir. «İnqilabi hərəkatın, xüsusilə 1905-1907-ci illərin inqilabi hadisələrinin təsiri altında bir-birinin ardınca yeni mətbuat orqanları yaranırdı. Müəyyən formal cəhətlərinə baxmayaraq, əldə edilmiş mətbuat azadlğının müsbət nəticələri artıq müşahidə edilməkdə idi. Bu dövrdə meydana gələn «Şərqi- Rus», «Həyat», «İrşad», «Tazə həyat», «Dəvət-Qoç», «Təkamül», «Bakı» kimi qəzetlər, «Dəbistan», «Füyuzat», «Məktəb», «Dirilik», «Şəlalə» kimi məcmuələr dövrün mühüm, rəngarəng ictimai-siyasi, elmi-fəlsəfi məsələlərini öz səhifələrində əks etdirən tribunalara çevrilir» (79, 9). XX əsrin əvvəllərində mövcud olan Azərbaycan mətbuatı həm ictimai-siyasi, ideoloji mühitin, həm də mütəfəkkirlərin formalaşmasında böyük rol oynamışdır. O dövrün mütəfəkkirləri isə əsas istiqaməti xalqın maariflənməsinə Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|