MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 27 yönəltmişdilər. «XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda elm və maarifə çağırışlar müxtəlif, rəngarəng formalarda edilirdi, hər bir yazıçı, mühərrir, alim öz əsərlərində, publisist məqalələrində elə priyomlar, ifadə üsulları işlətməyə çalışırdı ki, onun vasitəsilə kütlələrin şüuruna təsir edə bilsin, elmin fəzilətləri və faydaları haqqında onlara daha anlaşıqlı tərzdə məlumat versin. Bu cür maarif çağırışlarına hər bir jurnalistin, ictimai xadimin, mütəfəkkirin yazısında təsadüf etmək olardı» (81, 287). XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ictimai- siyasi həyatında mədəni-maarif cəmiyyətlər olan «Nicat», «Nəşri-maarif», «Səadət», «Qeyrət», «Səfa» və başqaları da milli oyanışda mühüm rol oynamışlar. Ancaq onlar arasında birlik istənilən səviyyədə olmayıb. Bir müddət «Nicat» cəmiyyətinin sədri vəzifəsində çalışan M.Ə.Rəsulzadə 1908-ci ildə «Tərəqqi» qəzetində «Xeyriyyə və Maarif cəmiyyətlərimiz» məqaləsində yazır: ««Nəşri-maarif», «Nicat», «Səadət» - hamısının məqsədi nəşri-savad və maarif etmək deyilmi? Hamısı çalışmıyormu ki, «milləti qabağa» aparsınlar? Madam ki, öylədir, bəs niyə aralarında ittihad yoxdur, bəs niyə bir yerə cəmləşib, «Müsəlman mədəni ittifaqı» əmələ gətirmiyorlar?.. Mən «Nicat» maarif cəmiyyətinin sədri olduğum halda bu fikrimi qeyri-rəsmi surətdə mənimlə işləməkdə olan yoldaşlarıma nəql və fikrimin nə yol ilə əmələ gətiriləcəyini təfsilən bəyan etdikdə onların bir çoxu mənim bu fikrimə şərik olur və təhsin ediyordular» (69). Milli oyanışın baş qaldırmasında müsəlman tələbələrinin Azərbaycandan kənarda yaratdığı cəmiyyətlər də müəyyən rol oynayırdı. O zaman müsəlman tələbələri əsasən Rusiyada www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 28 28 fəaliyyət göstərən ali məktəblərdə təhsil alırdılar. Məsələn, Həsən bəy Zərdabi, İsmayılxan Ziyadxanov, Xəlil bəy Xasməmmədov, Məmməd Yusif Cəfərov, Əli bəy Hüseynzadə və başqları Rusiyada ali təhsil almışdılar. Onlar Rusiyada təhsil alarkən Moskvada və Sankt-Peterburqda «Həmyerlilər» cəmiyyəti yaratmışdılar. «Qarşılıqlı yardım kassası» onlar arasında yardımçı rolu oynayırdı. Bu, sonralar Həmyerlilər İttifaqının yaranmasına səbəb oldu. Həm ölkə daxilində, həm də ölkə xaricində yaranan cəmiyyətlər də sonralar Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında mühüm rol oynamışdır. Azərbaycanın bir sıra görkəmli şəxsləri məhz ilk fəaliyyətlərinə bu cür cəmiyyətlərdən başlamışlar. Bu cəmiyyətlər Azərbaycanda milli partiyaların formalaşmasında da müəyyən rol oynamışdır. Azərbaycanda siyasi partiyaların formalaşması isə XX əsrin əvvəllərində bir neçə istiqamətdə gedirdi. Azərbaycanda partiyalar əvvəllər Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyasının (RSDFP) yerli qurumları kimi fəaliyyət göstərirdilər. «Bakı quberniyası Jandarm İdarəsinin məlumatında bildirilir ki, müsəlman demokrat qrupu «Hümmət» RSDFP-nin fraksiyası olub, öz müstəqil proqramına malik deyildi. Polis departamentinin materiallarında bu qrupun başqa partiyalardan fərqli xüsusiyyəti kimi son dərəcə konseperativ olması göstərilir. Əsasən, Azərbaycan ziyalılarından təşkil olunmuş bu partiyanın görkəmli xadimləri sırasında M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Ağayev, Abbasqulu Kazımzadə, M.Əzizbəyov, Qarabəy Qarabəyov, M.H.Hacınski, S.M.Əfəndiyev, İsabəy Aşurbəyov və başqalarının adları var. N.Nərimanov, M.Məmmədyarov, B.Sərdarov, B.Dadaşov, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 29 X.Səfərəliyev və başqalarının 1905-ci ildə bu fraksiyaya daxil olduğu bildirilir» (83, 210-211). M.Ə.Rəsulzadə və onunla həmfikir olanlar qurumu daha çox milli yöndə və mümkün qədər RSDFP-dən uzaq, müstəqil şəkildə formalaşdırmağa çalışırdılar. Ancaq M.Əzizbəyov, N.Nərimanov, S.M.Əfəndiyev və başqaları buna qarşı çıxırdı. «Hümmət»in fəallarından biri olan S.M.Əfəndiyev sonralar yazır: «Bizim partiyamız «Hümmət» məsələsində öz əsas prinsipinə, yəni partiyanın və fəhlə hərəkatının vahid və bölünməz olması prinsipinə sadiq qaldı» (25, s.16). Lakin 1905-ci ildə Rusiyada başlanan birinci inqilabın nəticələri «Hümmət»ə də təsirini göstərdi. «M.Ə.Rəsulzadə və silahdaşları bolşeviklərin məram və məqsədlərindən Azərbaycana heç bir fayda olmayacağını başa düşüb onlardan uzaqlaşdılar. 1907-ci ildə «Hümmət»in bağlanmasına qərar verildi» (95, s.32). Prof. Yusif Rüstəmov yazır: ««Hümmət» təşkilatında iş aparan M.Ə.Rəsulzadə qrupunun üzvləri – gələcək «Müsavat» partiyasının üzvləri xalqın milli mübarizə yolunu müəyyən etməyə çalışırdılar. Bu yol Azərbaycanın gələcək milli istiqlaliyyət yolu idi. Milli ruhlu gənclər öz mövqelərini sərbəst surətdə müəyyənləşdirmək üçün «Hümmət» təşkilatından ayrıldılar» (78, 295). H.Baykara yazır ki, Azərbaycan tarixində ikinci siyasi partiya 1905-ci ildə Qafqazda ermənilərin türk və müsəlman əhalisinə qarşı törətdikləri qırğın zamanı Əhməd bəy Ağayev tərəfindən yaradılan «Difai» Partiyasıdır. Bu partiya yarandığı gündən Azərbaycan xalqı üçün çox böyük işlər görmüşdür. Partiyanın yaradıcısı və Mərkəzi Komitənin sədri, «hümmət»çilərdən olan Ə.Ağayev 1909-cu ildə Türkiyəyə mühacirət edib və «Difai» sonralar «Müsavat»a birləşib. H.Baykaranın fikrincə, Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|