MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 30 30 Azərbaycanın siyasi tarixində yer alan üçüncü partiya «Rusiya Müsəlmanları İttifaqı» Partiyasıdır (13, s.71). O, milli partiya kimi 1911-ci ildə yaradılan «Müsavat» Partiyasını göstərir. Bütün yuxarıda sadaladıqlarımızın nəticəsi olaraq deyə bilərik ki, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində çar Rusiyasının tabeliyində olan Azərbaycanda əsasən, iki istiqamət mövcud idi: milli-burjua və sosializm. Milli-burjua hərəkatı əsasən islamçılıq və türkçülük istiqamətlərində özünü büruzə verirdi. Əslində çox vaxt bunları bir-birindən ayırmaq mümkün olmurdu. Buna səbəb də bu iki cərəyanın bir-birinə çox yaxın olması idi. Çünki o zaman islamçılıq və türkçülük az qala eyni anlayışı ifadə edirdi. Z.Göyüşov «Azərbaycan maarifçilərinin etik görüşləri» əsərində Azərbaycan milli burjuaziyasının yaranma proseslərini belə qiymətləndirib: «Milli burjuaziya hələ ictimai həyatda hakim mövqe qazanmamışdı və siyasi hakimiyyəti ələ almaq üçün təşəbbüs göstərmək əzmində deyildi» (27, s.48). Onun fikrincə, əksinə, yeni yaranan burjuaziya feodallarla, ağalarla, mülkədarlarla sıx əlaqəli idi. Ola bilsin ki, onun dediklərində müəyyən həqiqət var. Ancaq milli burjuaziyanın təşəbbüsü ələ ala bilməməsi fikri ilə birmənalı şəkildə razılaşmaq da mümkün deyil. Belə ki, XIX əsrin sonlarından başlayaraq milli burjuaziya bütün sahələrdə irəli çıxır və ictimai-siyasi proseslərə təsir etmək imkanına malik olurdu. Bununla da Azərbaycanda iri kapitallı milli burjuaziya formalaşırdı. Bu, kəndli-mülkədar burjuaziyasından kənara çıxaraq daha geniş anlam alırdı. İslamçılıq və türkçülük cərəyanları XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ictimai-siyasi mühitində xüsusi rol oynamışlar. Azərbaycanda ilk dövrlərdə panislamizmin daha güclü www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 31 təşəkkül tapmasını çar Rusiyasının müstəmləkə siyasətinə qarşı müsəlmanların mübarizəsi ilə əlaqələndirmək olar. XIX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycanda müridizm geniş yayılmışdı. Bu məsələdə Qafqazda Şeyx Şamilin başçılıq etdiyi azadlıq hərəkatı da mühüm rol oynamışdır. İslamın əhali arasında geniş yayılmasından qorxan çar Rusiyası bunun qarşısını müxtəlif vasitələrlə almağa çalışmışdır. Buna isə Rusiya zor gücü ilə deyil, xristianlığın müxtəlif qollarını Azərbaycanda yaymaq, islam məzhəbləri arasındakı ziddiyyətləri dərinləşdirməklə nail olmaq istəyirdi. «İslamın Rusiyada geniş yayılmasının qarşısını mərkəzi hökumət ala bilmirdi. Bu isə çar Rusiyasını qorxuya salırdı. Çar Rusiyasının ən çox qorxduğu isə «İttihadi-İslam» ittifaqı idi. Çünki bu təşkilat panislamizmin ən geniş formada təbliğatçısı idi» (83, 49). Çar Rusiyasında panislamizmin başlanğıcı kimi 1880-1890-cı illər göstərilir. İlk dövrlərdə bu, özünü islam ümmətçiliyi şəklində büruzə verir, sonra hümmətçiliyə çevrilir və nəticədə türk millətçiliyinə gətirib çıxardır. Azərbaycan panislamistləri kimi daha çox Əhməd bəy Ağayev (Ağaoğlu), Qara bəy Qarabəyov, Əli bəy Hüseynzadə (1864-1940) və M.Ə.Rəsulzadənin adları çəkilir. İslamçılığın təşəkkül tapmasında və Rusiya müsəlmanlarının birləşməsində krımlı İsmayıl bəy Qaspıralının (1851-1914) Bağçasarayda 1883-cü ildən nəşr etməyə başladığı «Tərcüman»ın da, xüsusi rol oynadığı bildirilir. «Dildə, fikirdə və işdə birlik» şüarını irəli sürən İ.Kaspıralı türkçülüyün çar Rusiyası ərazisində yaşayan türklər arasında yayılmasında və təşəkkülündə mühüm rol oynamışdır. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 32 32 Azərbaycanda islamçılığın və türkçülüyün inkişafında Əli bəy Hüseynzadə mühüm rol oynayıb. 1864-cü ildə Salyanda dünyaya gələn Ə.Hüseynzadə Peterbruqda fizika-riyaziyyat fakültəsində oxumuş, İstanbulda Ali Hərbi Məktəbi bitirmişdi. Ötən əsrin əvvəllərində Bakıda nəşr olunan «Kaspi», «Həyat» qəzetlərinə və «Füyuzat» jurnalına redaktorluq edən Hüseynzadə türkçülük və islamçılıq uğrunda savaş vermişdi. O, millətin islam dininə bağlılığını dinimizin ümumbəşəri mənəvi dəyərləri ilə izah etmişdi. Qeyd edək ki, Ə.Hüseynzadəni Sovetlər Birliyində əvvəlcə panislamist, sonra isə pantürkist kimi qələmə verənlər də tapılıb. Şübhəsiz, Ə.Hüseynzadə milli özünüdərkin inkişafında çox mühüm rol oynamış bir mütəfəkkirdir. Bu baxımdan Sovetlər Birliyi dövründə onu pantürkist və panislamist kimi qələmə verənlər əsl həqqiqəti xalqdan gizləyirdilər. Bu həqiqət isə ondan ibarətdir ki, Ə.Hüseynzadə Azərbaycan xalqının isctimai- siyasi və fəlsəfi fikir tarixində önəmli rol oynamış, bolşevizm ideyalarını daim tənqid etmişdir. XX əsrin əvvəllərində sosial-siyasi və ideoloji mühitin formalaşmasında mühüm rol oynayan panislamizm özünü- dərkin ilk nişanəsi kimi ortaya çıxaraq müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizədə birlik nümunəsi olub. İmperiya daxilindəki ayrı- ayrı millətlərin müstəqil şəkildə mübarizə apara bilmədikləri dövrdə, islam dini ətrafında birləşərək müəyyən işlər görməsi təqdirəlayiq haldır. Ancaq panislamizm, müsəlmanların azad olması üçün qoyulan tələblərə tam cavab da vermirdi. Dini birlik, milli birliyin yerini verə bilmirdi. Bu baxımdan panislamizmlə yanaşı, pantürkizmin vüsət alması təbii proses idi. Əslində bu iki cərəyan bir-birinin inkişafında mühüm rol oynayıb. Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|