www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
64
64
qabiliyyətlərindəndir. Onun çoxsaylı pozuntuları geniĢ
yayılmıĢdır. Baxmayaraq ki, insanların çoxu onun
pozulduğunu hətta bilmirlər və yaxud da çox sonralar bilirlər.
Hafizənin pozulması insanın fərdi xüsusiyyətləri ilə də
bağlıdır. Onların təhlili hafizənin bir daha psixoloji fonomen
olduğunu təsdiq edir.
IV.10.3. Hafizənin növləri və tipləri
Yadda saxlanılan materialların növlərinə görə müvafiq
olaraq hafizənin aĢağıdakı dörd növü müəyyənləĢdirilmiĢdir.
Müxtəlif hərəkətlərin və onların yadda saxlanılması, hifz
olunması hərəkət hafizəsi adlanır. MaĢın sürmək, musiqi
alətlərində ifa etmək, kompyuterdə yazmaq və s. Hərəki hafizə
peĢə fəaliyyətini icra etmək üçün vacibdir. Sonra gerçəkliyin
cisim və hadisələrinin keçmiĢdə qavramıĢ olduğumuz
surətlərinin yadda saxlanılması, hifz edilməsi və yada
salınmasından ibarət surət hafizəsi formalaĢır. Surət
hafizəsində hansı analizatorun daha aktiv iĢtirak etməsindən
asılı olaraq onun beĢ növünü: görmə, eĢitmə, toxunma, iy
bilmə və dadı ayırırlar. Ġnsan psixikası üçün görmə və eĢitmə
hafizəsi daha əhəmiyyətli rol oynayır.
Praktiki olaraq hərəkət hafizəsi ilə eyni vaxtda
emosional hafizə formalaĢır. Emosional hafizə yaranmıĢ
hisslərin, Ģəxsi emosional vəziyyətin və affektlərin yada
salınmasıdır. Həyətdən qəflətən çıxan itdən qorxan Ģəxs uzun
müddət oradan keçərkən həmin hissləri təkrar yaĢayır.
Hafizənin ən yüksək, ali növü verbal (sözlü-məntiqli və ya
semantik) hafizə hesab olunur. Onun köməyilə insanın
intellektual bazası yaranır və fikri fəaliyyətinin (oxumaq,
yazmaq, hesablamaq və s.) böyük əksəriyyəti həyata keçirilir.
Verbal hafizə təfəkkürün xüsusi formasının məhsulu
kimi özündə ana dilinin qrammatik qaydalarının əsasını,
təhlili və dərk olunmasını ehtiva edir. Yəni materialın
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
65
65
65
65
65
65
65
65
65
mənasının yadda saxlanılması və yada salınması təfəkkür
prosesi ilə bağlıdır.
Yaddasaxlama və yadasalmanın iradi proseslərinin
dərəcələrinə görə hafizənin qeyri-ixtiyari (bəzən özü də
istəmədən nəyisə xatırlayır) və ixtiyari hafizələrə ayırırlar.
Ġxtiyari hafizədə insan sanki qarĢısına məqsəd qoyur. «Yada
sal». Lakin iradi səy həmiĢə uğurla tamamlanmır və
maraqlıdır ki, insan həmiĢə unudacağından qorxduğu Ģeyi
unudur.
Genetik hafizənin mexanizminin bir çox sahələri hələ
də sirr olaraq qalır. Ġnsanın hərəkət və psixi reaksiyasının
tənzim olunmasında irsi amillərin rolu, çoxalma və
özünümühafizə instinktinin bu prosesdə yeri tamamilə elmi
həllini tapmamıĢdır.
Müxtəlif növ məlumatların yadda saxlanılması
qabiliyyəti insanın hansı - sol və sağ yarımkürələrinin
dominant olmasından asılıdır. Birinci halda verbal hafizənin
(sxemlər, məntiqi sübut, terminlər və s.), ikinci halda isə
görmə və hərəkət hafizələrinin mexanizmləri daha
səmərəlidir.
Hafizə yadda saxlanan informasiyalar dinamikliyinə
görə fərqlənir və sanki psixikada müstəqil «yaĢayır». O, bəzən
qeyri-ixtiyari olaraq fəallaĢır, digər hallarda heç bir səbəb
olmadan yox olur. Dinamikanın məlum olan belə silsilələri
reminisensiya adlanır.
Yadda saxlama müddətindən asılı olaraq hafizənin
qısamüddətli və uzunmüddətli növləri də vardır.
Qısamüddətli hafizə qısamüddətli yaddasaxlamaya əsaslanır.
Uzunmüddətli hafizəyə gəldikdə isə bu zaman öyrənilən
material uzun müddət, bəzən bütün həyat boyu beyində hifz
olunan və istənilən vaxt yada salına bilir.
Uzunmüddətli hafizə ilə bağlı toplanmıĢ materiallar,
keçirilən təcrübələr göstərir ki, onun həcmi və müddəti demək
olar hüdudsuzdur. Ġndi baĢ vermiĢ və uzaq keçmiĢdə olmuĢ
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
66
66
hadisələrin hafizədə hifz olunması baxımından fərqli cəhətləri
çoxdur. Birincinin xatırlanması asan, ikincininki isə xeyli
çətin və nisbətən uzun vaxt tələb edən prosesdir.
Qısamüddətli hafizə ilə uzunmüddətli hafizənin fərqi
təxminən belədir: «Əvvəlki sözünüz necə oldu?» – qısamüd-
dətli hafizə. «Keçən həftənin bazar günü naharda nə
yemiĢdiniz?» – uzunmüddətli hafizə. Yeni materialın uzun-
müddətli hafizəyə daxil olması və sonra yada salınması xeyli
iradi səy tələb edir. Psixikamızın operativ və analitik mərkəzi
özünün informasiya mərkəzinə qismən nəzarət edir. Məhz bu
səbəbdən hifz olunan informasiyaların içərisindən lazım
olanını həminki anda seçmək xeyli çətindir. Eyni zamanda, bir
sıra mürəkkəb əməliyyatlar, məsələn, qrammatik qaydalardan
istifadə olunması, mətnin oxunması uzunmüddətli hafizənin
nəticəsində asan və praktik olaraq avtomatlaĢdırılmıĢ Ģəkildə
icra olunur.
Beyində hifz olunanların qısa müddətdən sonra
yenidən yada salınması xeyli çətin baĢ verir, əsasən, 2-4
gündən sonra daha aydın və əhatəli yada salınır.
Nəhayət hafizənin operativ növü də vardır. Adətən,
insan müəyyən məsələni həll edərkən ona lazım olan
məlumatları xatırlayır və ondan istifadə edir. Əməliyyat
qurtardıqdan sonra həmin məlumat yenidən beyində hifz
olunur. Bu proses operativ hafizə ilə əlaqədardır.
Hafizənin tipləri. Ġnsanlar öz hafizələrinin bir sıra
xüsusiyyətləri ilə bir-birlərindən fərqlənirlər. Bu cür fərdi
fərqlər hafizənin tiplərində özünü daha aydın göstərir. Adətən
psixologiyada əyani obrazlı, sözlü-mücərrəd və aralıq hafizə
tipləri qeyd olunur.
Hafizənin əyani-obrazlı tipi müxtəlif təəssüratı yadda
saxlamaqda analizatorlardan hansının daha çox məhsuldar
olmasında özünü göstərir.
Görmə tipinə malik olan adamlar ən çox gördüklərini,
eĢitmə tipinə malik olan adamlar eĢitdiklərini, hərəki tipə
mənsub olanlar isə bilavasitə əməliyyat apardıqları, hərəki
Dostları ilə paylaş: |