MahirəNərimanqızı

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

              Ümumi psixologiya. Psixologiya

 

80 

80 

fikri proseslərdə səhv mümkündür, ancaq fikirləĢən insan səhv 

edə bilər. 

Hər  hansı  təfəkkür  hadisəsi  bu  və  ya  digər  formada 

anlayıĢlarda  tamamlanır.  Real  fikri  proseslərdə  anlayıĢlar 

prosesi  ayrıca  ifadə  olunmur,  anlayıĢlar  əyani  təsəvvürlər  və 

sözlərlə qarıĢaraq vahid, anlayıĢın forması olmaqla eĢitmə və 

görmə obrazları ilə birlikdə fəaliyyətdə olur (icra olunur). 

Əyani elementlər fikri proseslərə daxildir: 

a)  Ģeylər  və  əlamətlər  haqqında  təsəvvür  obrazları 

Ģəklində, 

b) sxemlər Ģəklində, 

c) anlayıĢlar təfəkkürünü idarə edən sözlər Ģəklində. 

Ġnsan  təkcə  mücərrəd  anlayıĢlarla  deyil,  həmçinin 

obrazlarla  fikirləĢir.  Real  fikri  proseslər  adətən  söz,  obraz 

formalarında hansısa Ģəkildə mücərrəd anlayıĢlara qarıĢır. 

Obraz  predmetin  obrazı  kimi  semantik  məzmuna 

malikdir.  Ġnsanın  qavradığı  və  ya  təsəvvür  edilən  obrazlar 

adətən  sözlərlə  ifadə  olunmuĢ  Ģəkildə  məna  ilə  əlaqəli  olur. 

Söz predmeti mənalandırır. Obrazlı, əyani nə isə qavranılırsa, 

predmet  dərk  edilir  və  onun  vasitəsi  ilə  qavranılır.  Bu 

semantik məzmun söz-anlayıĢın və obrazın ümumi əvəzedicisi 

rolu  oynayır.  Semantik  ümumilik  real  fikri  proseslərin  zəruri 

həlqəsidir,  çünki  sonrakı  səviyyədə  bu  məqam  sözə  və  ya 

iĢarəyə çevrilir. 

Təfəkkürə  «fikirləĢ» və ya  «fikirləĢmə» əmrini vermək 

absurddur. 

Obraz  fikri  proseslərə  qoĢularaq,  onda  semantik 

funksiyanı  yerinə  yetirərək  intellektuallaĢır.  Obrazın  fikri 

proseslərdə yerinə yetirdiyi funksiya, ümumiləĢmiĢ məna hissi 

daĢıyıcısı  rolu  oynamaqla  fikri  proseslərin  hissi  məzmunu 

dəyiĢidirir, ön planda Ģeyin, hadisənin mənası ilə əlaqəli olan 

əlamətlər  aktivləĢir,  köməkçi,  ikinci  dərəcəli,  təsadüfi 

sıxıĢdırılaraq  arxa  plana  keçirilir.  Obraz  təfəkkürdən  kənarda 

qalmır, o semantik intellektual məzmunla zənginləĢir. 

Konkret əyani obraz, sxem, söz təfəkkürdə əhəmiyyətli 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

Ümumi psixologiya.

 

Psixologiya

 

 

81 

81 

81 

81 

81 

81 

81 

81 

81 

rol  oynayır.  Ġnsan  heç  də  həmiĢə  geniĢləndirilmiĢ  sözlü 

formalarla  fikirləĢmir,  fikri  bəzən  sözü  qabaqlayır.  Əyani 

obrazlar,  sxemlər  təfəkkürün  hissi-əyani  komponentlərini 

tükətmir.  Söz  anlayıĢlar  təfəkkür  üçün  əsas  əhəmiyyət  kəsb 

edir. 

AnlayıĢlar  təfəkkürü  –  sözlü  təfəkkürdür.  Söz  fikrin 

mövcudluq  formasıdır,  onun  vasitəsiz  ötürülmə  imkanıdır. 

Fikir  ancaq  o  zaman    son  formasını  ala  bilir  ki,  niyyət  nitq 

simvollarında kodlaĢır. Fikrin nitqdə kodlaĢması ümumi idraki 

forması olmasını L.S.Vıqotski belə ifadə etmiĢdir: «fikir sözdə 

doğulur». Ona görə nitq təkcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də 

təfəkkürün  silahıdır.  Söz  –  fikrin  forması  –  təkcə 

mücərrədləĢmiĢ məna deyil, həm də əyani hissi təsəvvürdür. 

Fikri  proseslərin  əsas  əməliyyatları.  Fikri  proseslər 

problem situasiyanın mövcudluğundan asılı olaraq baĢlayır və 

hansısa problemin həllinə istiqamətləniyaları subyektin 

təsəvvürlərində  qeyri-adekvat,  təsadüfi  və  qeyri-əsas 

əlamətlərlə verilib. 

Daha  adekvat  dərk  etmə  təfəkkür  qarĢısında  duran 

məsələ  həlli  üçün,  idrak  prosesləri  çoxlu  əməliyyatlardan 

istifadə edir. 

Belə 

əməliyyatlara 

təhlil, 

tərkib, 

müqayisə, 

mücərrədləĢdirmə,  ümumiləĢdirmə,  konkretləĢdirməni  aid 

edilir. Bütün bu əməliyyatlar təfəkkürün əsas əməliyyatlarının 

müxtəlif  tərəflərinin  vasitəli  mahiyyət  əlaqələrinin  və 

münasibətlərinin açılmasına yönəlib. 

.  Fikri  proseslərin  və  ya  fikri  əməliyyatların 

motivlərinin – təhlil və tərkib (analiz və sintez) vasitəsi ilə bu 

əlamətləri  aydınlaĢdırmaq mümkündür. 

Təhlil  –  əĢyanın,  hadisənin  fikrən  hissələrə,  anlara, 

tərəflərə  bölünməsidir.  Tərkib  təhlil  vasitəsi  ilə  ayrılmıĢ, 

parçalanmıĢ tamı bərpa edir, mahiyyəti az və ya çox dərəcədə 

təhlil vasitəsi ilə açılmıĢ əlaqələri birləĢdirir. 

Təhlil  problemi  hissələrə  bölür,  tərkib  yeni  əsasda  onu 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

              Ümumi psixologiya. Psixologiya

 

82 

82 

həll  etmək  üçün  birləĢdirir.  Təhlil  və  tərkib  əməliyyatlarının 

köməyi ilə fikir əĢya haqqında yayğın təsəvvürlərdən anlayıĢa 

doğru  gedir.  Təhlil  vasitəsi  ilə  əsas  elementlər  aĢkarlanır, 

tərkib vasitəsilə tamın mahiyyət əlaqələri açılır. 

Təhlil  və  tərkib  digər  təfəkkür  əməliyyatları  kimi, 

əvvəlcə əĢyavi, hərəkət planında əmələ gəlir. Təhlil və tərkib 

bir-biri  ilə  sıx  əlaqədardır.  Təhlil  vasitəsi  ilə  ayrılmıĢ 

əlamətlər tərkibin köməyi ilə fikirdə bütövləĢir. 

Bəzi  insanlar  təhlilə  meylli  olmaları  –  dəqiqlik  və 

aydınlığı,  digərləri  isə  tərkibin  geniĢliyi  ilə  seçilir.  Təhlil  və 

tərkib  təfəkkürün  bütün  tərəflərini  ifadə  edə  bilmədiyindən, 

digər  münasibətlər  mücərrədləĢmə  və  ümumiləĢmə  ilə 

aĢkarlanır. 

Müqayisə – Ģeyləri, hadisələri, onların xüsusiyyətlərini 

qarĢılaĢdıraraq  onların  fərqini  və  oxĢarlığını  açır,  müəyyən 

edir. Onların digər fərqli Ģeylərdən oxĢar əlamətləri müəyyən 

edərək  müqayisə  oxĢar  əlamətlərin  təsnifatını  həyata  keçirir. 

Müqayisə idrakın formasıdır, Ģeylər əvvəlcə müqayisə yolu ilə 

dərk olunur. Bu, həm də idrakın elementar formasıdır. OxĢar 

və fərqlər əqli idrakın əsas kateqoriyalarıdır və əvvəlcə xarici 

münasibətlər  kimi  çıxıĢ  edir.  Müqayisə  oxĢarda  fərqi,  fərqdə 

oxĢarı  tapmağa  yönəlib.  Daha  dərin  mahiyyət  əlamətlərini, 

qanunauyğunluqları və daxili əlaqələrin açılmasını tələb edir. 

Müqayisə  zamanı  düzgün  nəticəyə  gəlmək  üçün  ona  bir  sıra 

tələblər  verilir.  Hər  Ģeydən  əvvəl,  müqayisəni  eynicinsli 

obyektlər  üzərində  aparmaq  lazımdır.  Məsələn,  tələbə  ilə 

fincanı  müqayisə  etmək  olmaz.  Digər  tərəfdən  müqayisə 

zamanı  müqayisə  olunan  obyektlərin  hamısında  eyni  əlamət 

götürülməlidir.  Məsələn,  iki  tələbədən  birinin  intizamını,  o 

birinin  isə  təlim  müvəffəqiyyətini  götürüb  müqayisə  etmək 

olmaz.  

MücərrədləĢmə  –  cisim  və  hadisələrdə  mövcud  olan 

hər  hansı  bir  tərəfin,  əlamətin,  xassənin  fikrən  nəzərdən 

keçirilməsindən 

ibarət 

olan 

təfəkkür 

prosesidir. 

MücərrədləĢdirmə,  digər  fikri  əməliyyatlar  kimi,  əvvəlcə 

---