MahirəNərimanqızı



Yüklə 5,95 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə112/219
tarix17.09.2017
ölçüsü5,95 Mb.
#20
1   ...   108   109   110   111   112   113   114   115   ...   219

www.elmler.net

 - 


Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

Ümumi psixologiya.

 

Psixologiya

 

 



101 

101 


101 

101 


101 

101 


101 

101 


101 

XoĢ, sevincli, dadlı xülyaya qapılmaq hər kəsə xas olan 

bir cəhətdir. Xülya obrazları ilə insanın tələbatları arasında bir 

baĢa  rabitə,  əlaqə  mövcuddur.  Belə  bir  cəhəti  xüsusilə  qeyd 

etmək  lazımdır  ki,  insanın  təxəyyül  fəaliyyətində  bu  növ 

təxəyyül  üstünlük  təĢkil  etsə,  belə  adamlara  xülyaçı, 

xülyapərəst adamlar deyilir. Bu cəhət Ģəxsiyyətin mənfi cəhəti 

olub, onu passivləĢdirən, fəaliyyətdən qoyan bir cəhətdir. 

Passiv təxəyyülün niyyətsiz növü adətən Ģüurun, insanda 

ikinci  siqnal  sisteminin  fəaliyyəti  zəiflədiyi  zaman  baĢ  verir. 

Məsələn, siz sərin otaqda yatmısınız və üstünüzü isti yorğanla 

örtmüsünüz.  Gecə  sizin  əliniz  ya  da  ayağınız  yorğandan 

kənara çıxır. Bu zaman siz soyuğu hiss etməyə baĢlayırsınız. 

Bu  duyğu  sizdə  təxəyyül  prosesinin  əmələ  gəlməsinə  səbəb 

olur, siz yuxu görürsünüz. Görürsünüz ki, qarın üstə ayaqyalın 

gəzirsiniz, soyuqdan gizlənməyə çalıĢırsınız və s. Bütün röya 

obrazları niyyətsiz passiv təxəyyül fəaliyyətinin nəticəsi kimi 

təzahür edir. 

Passiv  təxəyyül  niyyətli  və  niyyətsiz  növlərə  ayrılırsa, 

fəal təxəyyül həmiĢə niyyətli xarakterə malik olub, bərpaedici 

və yaradıcı təxəyyül növlərinə ayrılır. 

Bərpaedici  təxəyyül  təsvirə,  sxemə  əsasən  surətlərin 

yaradılması  prosesidir.  Mövcud  olmuĢ,  yaxud  mövcud  olan, 

lakin bizim tərəfimizdən heç zaman bilavasitə qavranılmamıĢ 

obyektlərin  təsvirə  əsasən  surətlərinin  yaradılmasına 

bərpaedici  təxəyyül  deyilir.  Məsələn,  bədii  əsərlərdə  təbiət 

təsvirlərinə  aid  parçaları  oxuyarkən  gözümüzün  qarĢısında, 

yəni  təxəyyülümüzdə  bizim  heç  vaxt  olmadığımız  bir  yerin, 

ərazinin  obrazı  yaranır.  Həndəsədə  fiqurların  fəzada 

vəziyyətinə aid teoremanın Ģərtlərində verilən faktlara əsasən 

biz  onun  obrazını  təxəyyülümüzdə  yarada  bilməsək, 

teoremanı isbat etmək olmaz. ġagird tarix, coğrafiya  fənnləri 

ilə  bağlı  materialları  öyrənərkən,  beləcə,  dərslikdə  verilən 




www.elmler.net

 - 


Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

              Ümumi psixologiya. Psixologiya

 

102 



102 

təsvirlərə əsasən, müxtəlif coğrafi əraziləri, tarixdə baĢ verən 

döyüĢ  səhnələrini,  onların  obrazlarını  təxəyyülündə  yaradır. 

Bütün  bunlar  da  öz  növbəsində  təlim  materialarının 

mənimsənilməsində, uzun müddət yadda saxlanılmasında çox 

böyük əhəmiyyət daĢıyır. 

Bərpaedici  təxəyyül  insanın  həyat  və  fəaliyyətində 

mühüm  əhəmiyyətə  malik  olmaqla  təlim  fəaliyyətində 

müstəsna əhəmiyyət daĢıyır. 

Yaradıcı  təxəyyül  fəaliyyətin  tərkib    hissəsini    təĢkil 

edən yeni  surətlərin yaradılmasıdır. Təxəyyülün bu növü heç 

bir  sxemə,  təsvirə  istinad  etmədən,  müstəqil  olaraq  yeni 

surətlərin    yaradılmasından  ibarətdir.  Bəzən  yanlıĢ  olaraq 

yaradıcı təxəyyüllə,  yəni,  yeni  orijinal obrazların  yaradılması 

prosesi 


ilə 

yaradıcılıq 

deyilən 

fəaliyyət 

prosesini 

eyniləĢdirirlər. Təbii ki, insanın yaradıcılıq fəaliyyəti yaradıcı 

təxəyyülə  çox  bağlıdır.  Lakin,  bunlar  eyniləĢə  bilməz. 

Təxəyyül  və  yaradıcılıq  haqqında  sonrakı  bölmədə  söhbət  

açacağıq. Burada isə ancaq yeni obrazlar yaratmaqdan söhbət 

gedir.  Yeni  obrazın,  surətin  yaradılması  prosesi  haqqında 

ayrıca danıĢacağıq.                         

Xəyal.  Təxəyyülün  növlərindən  biri  də  xəyaldır.  Xəyal 

arzu  edilən  gələcəyə  yönəlmiĢ  obrazların  yaradılması 

prosesidir. Xəyal xülya deyil. Xəyalı xülyadan ayıran odur ki, 

xəyal əsasən real, həyata keçirilməsi mümkün olan surətlərin 

yaradılması prosesidir. Xəyal  insanın fəallığının çox qüvvətli 

stimullarından  biridir.  Xəyal  insana  fəaliyyətində  və 

mübarizəsində  qarĢıya  çıxan  çətinliklərə  üstün  gəlməkdə  bir 

güc,  qüvvə  verir.  Xüsusilə  gənclərin,  məktəblilərin  gələcək 

peĢələri,  həyat  mövqeləri  haqqındakı  xəyalları  onları  yaxĢı 

oxumağa, çalıĢmağa, özlərinin təhsil fəaliyyətlərinə daha ciddi 

yanaĢmağa sövq edir. Göstərdiyimiz bütün bu cəhətlərinə görə 

xəyal insanı passivləĢdirən xülyadan əsaslı Ģəkildə fərqlənir. 

Xəyal insanın reallaĢa bilən, yaxud reallaĢması mümkün 

olan  fantaziyasıdır.  Belə  bir  fantaziya,  xəyal  rus  yazıçısı 

D.Ġ.Pisarevin  dediyi  kimi,  insanın  faydalı  iĢinə  təkan  verir. 



www.elmler.net

 - 


Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

Ümumi psixologiya.

 

Psixologiya

 

 



103 

103 


103 

103 


103 

103 


103 

103 


103 

Xəyal  insanın  fəaliyyətinin  təhrikedici  səbəbi,    motivi  kimi 

meydana  çıxır.  Məhz  bu  mənada  demək  olar  ki,  insan  əli  ilə  

düzəldilmiĢ  hər  Ģey  öz  tarixi  mahiyyətinə  görə  maddiləĢmiĢ, 

həyata  keçirilmiĢ  insan  xəyalıdır.  Xəyalın  insanın  iĢində, 

əməlində,  bir  sözlə  praktik  fəaliyyətindəki  rolunu  böyük  rus 

psixoloqu S.L.RubinĢteyin belə ifadə etmiĢdir: «Hər bir bədii 

yaradıcılıq  aktında  və  bütün  həqiqi  hisslərdə  fantaziyanın 

kiçik parçası var: bir baĢa təsir edən faktların üzərində qurulan 

hər  bir  mücərrəd  fikirdə  fantaziyanın  kiçik  parçası  var;  çox 

kiçicik  Ģəkildə  aləmi  dəyiĢdirə  bilən  insanın  hər  bir  iĢində 

fantaziyanın  kiçik  parçası  var;  insan  düĢünərək,  duyaraq, 

fəaliyyət  göstərərək,  həyata  bir  damcı  da  olsa,  yenilik  gətirir 

ki, burada da fantaziyanın bir parçası var»

1



 



IV. 12. 3. Təxəyyül surətlərinin yaradılması 

prosesi 

 

Təxəyyül    surətlərinin    yaradılması      prosesi  mühüm 



fikri  proseslər olan təhlil-tərkib fəaliyyəti ilə bağlıdır. Təhlil 

və tərkib (analiz və sintez) təkcə təfəkkür fəaliyyətinin əsasını 

deyil,  həm  də  təxəyyül  surətlərinin  yaradılmasının  əsasını 

təĢkil edir. Bu cəhət yaradıcılığın bütün sahələrində həm elmi, 

texniki, həm də ədəbi yaradıcılıq sahəsində çox aydın Ģəkildə 

özünü göstərir. 

Yazıçı bu və ya digər surəti yaratmaq üçün müĢahidələr 

aparır,  həyatda  rastlaĢdığı  insanları,  onların  hərəkətlərini 

təhlildən  keçirir,  daha  sonra  müxtəlif  adamlarda  müĢahidə 

etdiyi xüsusiyyətləri, əlamətləri birləĢdirir. 

                                                 

1

 Рубенштейн С.Л.  Основы общей психологии. М., 1946, с.329 




Yüklə 5,95 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   108   109   110   111   112   113   114   115   ...   219




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə