MahirəNərimanqızı
Yüklə 5,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- V.15.2. Temperament haqqında təlimlər tarixindən
- V.15.3 Temperamentin tipləri
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
149 149
149 149
149 149
149 149
149 melanxolik (yunanca melian chole – qara öd).
Ġnsanların psixi fəaliyətlərinin dinamikliyinə görə fərqlənmələri hələ qədim zamanlardan diqqəti cəlb etmiĢdir. Bu cür fərqlərin yaranmasının səbəbləri müxtəlif istiqamətdə öyrənilmiĢdir. Müasir dövrə qədər temperament haqqında əsasən üç nəzəriyyə geniĢ yayılmıĢdır: humoral nəzəriyyə, somatik nəzəriyyə və sinir sistemi nəzəriyyəsi. Temperament haqqında humoral nəzəriyyənin banisi Hippokrat olmuĢdur. Bu nəzəriyyənin adı latınca humor (ma- ye) sözündən götürülmüĢdür. Hippokrat ilk dəfə olaraq bu nə- zəriyyəni əsaslandırmıĢ və onun irəli sürdüyü dörd tipin adı müasir dövrdə də saxlanmıĢdır. Hippokratın nəzəriyyəsi tem- peramentin öyrənilməsi üçün əsaslı təkan rolunu oynamıĢdır. Humoral nəzəriyyənin bəzi müasir tərəfdarları gös- tərirlər ki, orqanizm daxilində hormonların nisbəti və balansı temperamentin təzahürlərini müəyyən edir, məsələn, qalxana bənzər vəzin hormonlarının çoxluğu insanın yüksək əsəbililik və qıcıqlanması ilə Ģərtlənir. Sonrakı əsrlərdə tədqiqatçılar davranıĢın bədən quru- luĢundakı və fizioloji funksiyalardakı fərqlərlə üst-üstə düĢən müxtəlifliyi müĢahidə edərək bu fərqləri nizama salmağa və qruplaĢdırmağa çalıĢıblar. Nəticədə temperamentin çoxsaylı konsepsiyaları və tipologiyaları meydana çıxmıĢdır. Bu kon- sepsiyaların əsasında Ģəxsiyyətin ən müxtəlif Ģərtləri qoyul- muĢdu. Bir sıra konsepsiyalarda temperamentin xüsusiyyətləri irsi və anadangəlmə kimi baĢa düĢülür və bədən quruluĢunun xüsusiyyətlərində fərdi fərqlərlə əlaqələndirilirdi. Belə tipo- logiyalar konstitusion tipologiya adını alır.Bu tipologiya tem-
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
150 150 perament haqqında somatik nəzəriyyənin əsasını qoymuĢdur. Burada bədən quruluĢu temperament tipi üçün əsas kimi götürülmüĢdür. Onların sırasında ən geniĢ yayılmıĢ tipologiya 1921-ci ildə öz məĢhur «Bədən quruluĢu və xarakter» əsərini nəĢr etdirmiĢ E.Kreçmerin təklif etdiyi tipologiya oldu. Onun baĢlıca ideyasına görə müəyyən bədən quruluĢu tipinə malik olan insanlar müəyyən psixi xüsusiyyətlərə malikdir. E. Kreç- mer insanların bədən hissələrinin bir çox ölçülərini aparır ki, bu da ona 4 konstitusional tipini: leptosomatik, piknik, atletik, displastik ayırmağa imkan verdi.
Leptosomatik – kövrək bədən quruluĢu, hündür boy, yastı döĢ qəfəsi, dar çiyinlər uzun və arıq aĢağı ətraflarla xarakterizə edilir. 2. Piknik, – ifrat piy toxumu, balaca və ya orta boyla, böyük qarınlı, qısa boyunda girdə baĢlı, ĢiĢkin bədənlə xarakterizə edilir. 3. Atletik–inkiĢaf etmiĢ əzələləri, möhkəm bədən quruluĢu, hündür və ya orta boylu, enli, çiyinləri olan adamdır. 4. Displastik–formasız, düzgün olmayan quruluĢa malik adamdır. Bu tipdən olan fərqlər bədən quruluĢunun müxtəlif deformasiyaları ilə xarakterizə edilir. Bədən quruluĢunun adı çəkilən tiplərinə Kreçmer onun Ģizotimik, iksptimik və siklotimik adlandırdığı 3 tempe- rament tipini aid edir. ġizotimik – astenik bədən quruluĢuna malikdir, özünə qapanıb, əhval-ruhiyyəsi sıçrayır, inadkardır, ətrafındakılara çətinliklə uyğunlaĢır. Ondan fərqli olaraq iksatimik – atletik bədən quru- luĢuna malikdir. Bu, sakit təmkinli, jest və mimikaları, yüksək olmayan elastik düĢüncəli həssas olmayan, çax vaxt xırdaca adamdır. Piknik bədən quruluĢuna siklotimikdə malikdir. Onun emosiyalarıı sevinc və kədər arasında sıçrayır, adamlarla asanlıqla əlaqəyə girir, realist baxıĢlara malikdir. Kreçmerin nəzəriyyəsi Avropada daha geniĢ yayıl-
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
151 151
151 151
151 151
151 151
151 mıĢdır ABġ-da XX əsrin 40-cı illərində U.ġeldonun tempe- rament konsepsiyası böyük populyarlıq qazanır. ġeldon bədən quruluĢunun əsas tiplərinin mövcudluğu haqqında fərziyyədən çıxıĢ edirdi. Bu fərziyyəni təsvir edərkən embriologiyadan götürülmüĢ terminlərdən istifadə etməklə o, üç tipi müəyyən etmiĢdir: 1) endomorf; 2) mezomorf; 3) ektomorf. ġeldona görə bədən quruluĢunun bu tiplərinə tempe- ramentin müəyyən tipləri müvafiqdir. Müasir psixologiya elmində konstitusion konsepsiyaların əksəriyyəti onlarda insanın psixoloji xüsusiyyətlərinin formalaĢmasında mühit və sosial Ģəraitin rolunun tonu qiymətləndirilməsinə görə kəskin təngidə məruz qalır.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, müasir psixologiyada temperamentin dörd tipi əsas götürülür: sanqvinik, xolerik, fleqmatik, melanxolik. Ġnsanları temperamentlərinə görə fərq- ləndirərkən həmin tiplərdən istifadə olunur. Ġnsanların hansı tipə məxsus olduqlarını müəyyənləĢdirmək üçün müasir psixologiyada temperamentin özünə məxsus xassələrinə istinad edirlər. Bunlara aktivlik, reaktivlik, emosionallıq aiddir. :
üçün xarici aləmə nə dərəcədə fəal təsir göstərməsi, qarĢılaĢdığı maneələri necə aradan qaldırması nəzərdə tutulur.
zəif xarici və daxili təsirləri hiss etmək qabiliyyəti baĢa dü- Ģülür. Hər cür hiss və emosiyaların əmələgəlmə, cərəyanetmə və kəsilməsi xüsusiyyətləini xarakterizə edən xassə və key- fiyyətlər emosionallığa bağlıdır. Psixologiyada onun əsas cəhətləri kimi mütəəssirlik, impulsivlik və emosional labilliyi fərqləndirirlər.
Yüklə 5,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|