www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
180
180
psixologiyada ən çox yayılmıĢ yanaĢma tərzidir. Bu sahədə
görkəmli rus psixoloqu B.M.Teplovun tədqiqatları xüsusilə
diqqəti cəlb edir. B.M.Teplov «qabiliyyət» anlayıĢının üç əsas
əlamətini qeyd etmiĢdir.
17
B.M.Teplova görə qabiliyyətlər altında, birincisi,
insanları
bir-birlərindən
fərqləndirən
fərdi-psixoloji
xüsusiyyətlər baĢa düĢülür. Ġkincisi, ümumiyyətlə hər cür fərdi
xüsusiyyəti deyil, yalnız hər hansı bir və ya bir neçə fəaliyyəti
müvəffəqiyyətlə icra etməyə imkan verən fərdi xüsusiyyəti
qabiliyyət adlandırmaq olar.
Üçüncü, «qabiliyyət» anlayıĢını hər hansı bir insanda
artıq yaranmıĢ olan bilik, vərdiĢ və bacarıqlarla eyniləĢdirmək
olmaz.
A.V.Petrovskinin və M.Q.YaroĢevskinin fikrincə
qabiliyyətlər və bilik, qabiliyyətlər və bacarıq, qabiliyyətlər və
vərdiĢlər eyniyyət təĢkil etmir. Bilik, bacarıq və vərdiĢlərə
nisbətdə qabiliyyətlər bir növ imkan kimi çıxıĢ edir. Onların
fikrincə psixologiya elmi qabiliyyətlər ilə fəaliyyətin mühüm
komponentləri olan bilik, bacarıq və vərdiĢlərin eyni
olmadıqlarını inkar etməklə yanaĢı, onların vəhdətini də
xüsusi olaraq göstərir. Qabiliyyətlər yalnız fəaliyyətdə, özü də
həmin qabiliyyətlər olmadan icrası mümkün olmayan
fəaliyyətdə aĢkar olunur.
Bəs qabiliyyətlərin bilik, bacarıq və vərdiĢlərlə vəhdəti
nədə ifadə olunur? Qabiliyyətlər bilavasitə bilik, bacarıq və
vərdiĢlərdə deyil, onların qazanılma dinamikasında, yəni
bütün baĢqa Ģərtlər eyni olduqda, bu fəaliyyət üçün zəruri olan
bilik və bacarıqlara yiyələnmə prosesinin nə qədər tez, dərin,
asan və möhkəm icra olunmasında təzahür edir.
Qeyd edilənlərdən aydın olur ki, qabiliyyətlər Ģəx-
siyyətin fərdi-psixoloji xüsusiyyətləri olub, hər hansı bir
fəaliyyətin müvəffəqiyyətlə icrasına imkan yaradır və həmin
17
Теплов Б.М. Способность и одаренность. // Хрестоматия по
возрастной и педагогической психологии. – М., 1981, с. 32-33.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
181
181
181
181
181
181
181
181
181
fəaliyyət üçün zəruri sayılan bilik, bacarıq və vərdiĢlərə
yiyələnmə dinamikasındakı fərqləri meydana çıxarır.
Qabiliyyət və istedad. Burada yeri gəlmiĢkən qabiliyyət
və istedad anlayıĢlarının fərqləndirilməsinə də diqqət yetirmək
lazım gəlir. Psixoloji ədəbiyyatı nəzərdən keçirdikdə müasir
psixologiyanın aktual problemləri içərisində istedad problemi
xüsusi yer tutur. Psixoloqlar bunu hər Ģeydən əvvəl onunla bağlı
hesab edirlər ki, qabiliyyətlərin fəaliyyət prosesində qarĢılıqlı
əlaqəsinin təhlili təkcə elmi nəzəri məsələ olaraq qalmır. Onun
mühüm praktik əhəmiyyəti də vardır. Təcrübə göstərir ki, insanın
hər hansı bir fəaliyyəti müvəffəqiyyətlə icra etməsi üçün tək bir
qabiliyyət deyil, bir neçə qabiliyyət iĢtirak edir. Bu baxımdan
qabiliyyətlərin bir və ya bir neçə fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrası
üçün şərt olan özünəməxsus birliyi istedad adlanır.
Professor Ə.S.Bayramov və prof. Ə.Ə.Əlizadənin qeyd
etdikləri kimi, əgər müĢahidəçilik, poetik görmə, surət, hiss və
hərəkət hafizəsi, yaradıcı təxəyyül, obrazlı təfəkkür, lüğət
ehtiyatının zənginliyi və ifadəli dil, söz assosiasiyalarının
zənginliyi kimi müxtəlif qabiliyyətlər ədəbi fəaliyyət daxi-
lində üzvi surətdə birləĢib onu müvəffəqiyyətlə icra etməyə
imkan verirsə, bu ədəbi istedaddır.
Pedaqoji istedadı da bu cür xarakterizə etmək olar.
Buraya müĢahidəçilik, didaktik, komunikativ, perseptiv, peda-
qoji təxəyyül, yüksək nitq, suqqestik və s. qabiliyyətlərin
məcmuu daxildir. Bu cür istedada malik olan müəllim
pedaqoji fəaliyyəti yüksək müvəffəqiyyətlə yerinə yetirə bilir.
Ġstedadın uĢaqlıq, yeniyetməlik və gənclik yaĢı dövr-
ləri üçün səciyyəvi olan aĢağıdakı növlərini qeyd etmək olar:
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
182
182
ġəkil 17
Ġstedadın növləri (Ə.Ə.Əlizadəyə görə)
Professor Ə.Ə.Əlizadə haqlı olaraq istedadı yaradıcılıq
hadisəsi adlandırır. Onun hansı növü olursa olsun, ancaq və
ancaq yaradıcılıq kontekstində nəinki dəyərləndirilməlidir,
həm də öyrənilməlidir
1
.
Qabiliyyətlərin mahiyyətini dərk etmək üçün onları
keyfiyyət və kəmiyyət baxımından xarakterizə etmək
zəruridir.
1
Ялизадя Я.Я. Истедадлы ушаглар. Психоложи мясяляляр. Есселяр, етьдляр.
– Бакы, 2005, сящ. 29
Йарадыcы башланьыc
Академик истедад
Бядии истедад
Конструктив (техники) истедад
Психомотор истедад
Сосиал истедад
Педагоjи истедад