MahirəNərimanqızı
Yüklə 5,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təbii imkanlar və qabiliyyət .
- Qabiliyyətlər və irsiyyət
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
192 192 V. 17. 4. Qabiliyyət və talantın təbii Ģərtləri Təbii imkanlar və qabiliyyət. Qabiliyyətlərin insanda necə yaranması mubahisəli bir məsələ kimi daima diqqəti cəlb etmiĢdir. Artıq psixologiyada belə bir fikir əsaslandırılmıĢdır ki, Ģəxsiyyətin bütün baĢqa fərdi-psixi xassələri kimi qabiliyyətlər də insan tərəfindən hazır Ģəkildə, təbiətin ona verdiyi fitri, anadangəlmə bir Ģey kimi əldə edilmir, həyat və fəaliyyətdə formalaĢır. Bununla belə qabiliyyətlərin fitriliyini inkar etmək hec də mütləq səciyyə daĢımır. Psixologiyada belə bir müddəa əsas götürülür ki, insan hər hansı bir fəaliyyət sahəsində müvafiq qabiliyyətlərə yiyələnmək üçün zəruri olan təbii imkanlarla doğulur. Bu imkanlar qabiliyyətlərin inkiĢafının təbii ilkin Ģərtləri kimi özünü göstərir. Onlar beyin qurluĢunun, hiss və hərəkət üzvlərinin morfoloji və funksional xüsusiyyətlərindən ibarətdir. Onlar hələ qabiliyyət deyil, təbii imkanlardırlar. Həmin imkanlar yalnız müvafiq Ģəraitin, təlim və tərbiyənin təsiri altında bu və ya digər fəaliyyətin müvəffəqiyyətlə icrasını təmin edən
qabiliyyətin formalaĢmasına gətirib çıxara bilər. Əgər belə Ģərait yaranmazsa həmin imkanlar yalnız imkan səviyyəsində qalacaq, qabiliyyətə çevrilməyəcəkdir. Çünki hər cür qabiliyyət nəyə isə, hər hansı bir konkret insan fəaliyyəti və ya fəaliyyətləri üçün qabiliyyətdir. Əks halda «qabiliyyət» sözü mənasız bir sözə çevrilərdi. Ümumiyyətlə götürdükdə təbii imkanlar çoxmənalı, çoxcəhətli xarakter daĢıyır. Belə ki, fəaliyyətin verdiyi tələblərin xarakterindən asılı olaraq eyni təbii imkanların əsasında müxtəlif qabiliyyətlər inkiĢaf etdirilə bilər. Hazırkı dövrdə təbii imkanların qabiliyyətlərin inkiĢafı üçün az və ya çox təsir göstərməsi barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur. Məsələn, müasir fiziologiyada belə bir fikir irəli sürülür ki, nitqin hərəki mərkəzi beyinin sol yarım kürələrinin www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
193 193
193 193
193 193
193 193
193 alt qırıĢlarının arxa hissəsinin üçdə birində, nitqi anlama mərkəzi isə sol yarımkürələrin yuxarı gicgah qırıĢlarının arxa hissəsinin üçdə birində yerləĢir. Əgər nəzərə alsaq ki, insan nitqi beynin ayrı-ayrı sahələrinin mürəkkəb qarĢılıqlı əlaqəsinin məhsuludur, onda belə bir fikri əsas götürə bilmərik ki, insanın nitq fəaliyyəti ilə bağlı olan qabiliyyəti beynin yalnız bir sahəsi ilə lokallaĢa bilər. Bununla yanaĢı olaraq yaĢlı adamlarda beyin çəkisinin orta hesabla 1400 qramdan çox və ya az olmasının insanların əqli qabiliyyətcə fərqlənmələrinə səbəb olması haqqında fikirləri də əsaslandırmaq imkanı vermədi. (Ġ.S.Turgenevin beyin çəkisi 2012q, C.Bayronun-1800q. görkəmli kimyaçı U.Libixin-1362q; yazıçı A.Fransın-1017q; olmuĢdur). Hazırda təbii imkanların beyin və hiss üzvlərinin mikrostruktura ilə əlaqələndirən fərziyyələr daha səmərəli hesab olunur. Güman edirlər ki, beyin hüceyrəsi quruluĢunun daha dərindən tədqiqi istedadlı Ģəxsin sinir toxumasını fərqləndirən morfoloji və funksional xüsusiyyətləri müəyyən etməyə imkan verər. Bununla yanaĢı olaraq, təbii imkanların sinir proseslərinin bəzi fərqləndirici xüsusiyyətləri ilə (onların qüvvə, müvazinət və mühərrikliyə görə fərqləri ilə) və deməli ali sinir fəaliyyətinin tipi ilə Ģərtləndiyini irəli sürən fərziyyələr də mövcuddur. Qabiliyyətlər və irsiyyət. Qabiliyyət və irsiyyət problemi mutəxəssislərin diqqətini cəlb edən problemlərdən biri olmuĢdur. Qabiliyyətlərin təbii ilkin Ģərtləri olan təbii imkanların bütün digər morfoloji və fizioloji keyfiyyətlər kimi, ümumi genetik qanunlara tabe olduğu qeyd olunur. Lakin təbii imkanların irsən keçməsinin mümkün olması fikrini qabiliyyətlərin irsiliyi ideyası ilə eyniləĢdirmək olmaz. Bu problemin öyrənilməsi ilə mütəxəssislər məĢğul olmuĢlar. 1875-ci ildə ingilis antropoloqu və psixoloqu F.Haltonun «Talantın irsiliyi onun qanunları və nəticələri» adlı kitabı nəĢr olunmuĢdur. Müəllif bir neçə görkəmli Ģəxsiyyətin qohumluq
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
194 194 əlaqələrini öyrənərək belə bir nəticəyə gəlmiĢdir ki, talant ya ata, ya da ana xətti ilə nəsildən nəsilə keçir. Lakin Haltonun gəldiyi nəticələr elmi mötəbərliyə malik deyildir. O, öz fikrini əsaslandırmaq üçün heç bir elmi dəlil gətirə bilməmiĢdir. Bununla belə mütəxəssislər belə bir fikrə gəlmiĢlər ki, əksər hallarda görkəmli Ģəxsiyyətlərin nəsil ağacının öyrənilməsi bioloji irsiyyət deyil, həyat Ģəraitinin, qabiliyyətlərin inkiĢafı üçün zəruri olan əlveriĢli ictimai Ģəraitin irsi xarakter daĢımasını sübut edir. Ümumiyyətlə, aparılmıĢ tədqiqatlar və ciddi statistika qabiliyyət və talantların irsiliyi barədə heç bir əsas vermir. Bu və ya digər təbii imkanın irsən keçməsi qabiliyyətin və talantın irsən keçməsi demək deyildir. Qabiliyyətlərin yaranması üçün zəruri olan təbii imkanlar yalnız müvafiq Ģəraitdə qabiliyyətin formalaĢmasına gətirib çıxara bilir. V. 17. 5. Qabiliyyətlərin formalaĢması Qabiliyyətlər və təlim. Qabiliyyətlərin formalaĢmasında ən önəmli rolu təlim oynayır. Təbii imkanlardan danıĢarkən qeyd olunduğu kimi, qabiliyyətlərin inkiĢafı müxtəlif adamlarda heç də eyni cür olmayan təbii ilkin Ģərtlərdən asılı olsa da, qabiliyyətlər daha çox bəĢər tarixinin məhsuludur. Ġnsan bəĢəriyyətin əldə etdiyi təcrübəni, bilik sərvətlərini mənimsəmədən müvafiq qabiliyyətlərə yiyələnməsi mümkün deyildir. Bununüçünsə təlim xüsusi yer tutur. Ġnsanlar təlim prosesində tarixən əldə edilmiĢ nailiyyətlərə yiyələnməklə, öz qabiliyyətlərini formalaĢdırırlar. A.V. Petrovski və M.Q.YaraĢevskinin qeyd etdikləri kimi «qabiliyyətlərin təzahürü insanların tarixən ictimai tələbatlara cavab vermək məqsədilə əldə etdikləri müvafiq bilik, bacarıq və vərdiĢlərin formalaĢmasının konkret iĢ pryomlarından (metodikadan) bilavasitə asılıdır». Yüklə 5,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|