www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
195
195
195
195
195
195
195
195
195
AparılmıĢ tədqiqatlar və həyati faktlar bu fikri bir daha
təsdiq etmiĢdir. Məktəb təcrübəsində bunu aydın görürük.
Beləki bəzi müəllimlər səmərəli təlim metodlarının tətbiqi
sayəsində öz siniflərində oxuyan bütün Ģagirdlərin
qrammatikanı, riyaziyyatı və s. mənimsəmələrinə nail ola
bilirlər. Adətən, tətbiq olunan metodika uğur qazanmağa
imkan vermədikdə qabiliyyətin anadangəlmə olmasına xüsusi
diqqət yetirirlər. Bununla belə, Ģübhəsiz təbii imkanların
səviyyəsindən asılı olaraq uĢaqların müəyyən fəaliyyət
növünü mənimsəmələri fərqli xarakter daĢıyacaqdır. Bir cəhəti
də nəzərə almaq lazımdır ki, hətta yüksək təbii imkana malik
olan insanlarda da müvafiq qabiliyyətlərin formalaĢması üçün
onların təlim fəaliyyətinə cəlb olunmaları, bu zaman lazımi
təlim metodlarından istifadə olunması zəruridir.
Qabiliyyətlər
və
maraqlar.
Qabiliyyətlərin
formalaĢmasında təlimlə yanaĢı davamlı xüsusi maraqlar da
mühüm rol oynayır. Xüsusi maraqlar dedikdə, psixologiyada
insan fəaliyyətinn müəyyən sahəsinin məzmununa aid olan,
bu fəaliyyət növü ilə əsaslı məĢğül olmaq meylinə çevrilən
maraqlar nəzərdə tutulur. Bu baxımdan insada yaranan idrak
maraqları onu müvafiq fəaliyyətin üsullarına yiyələnməyə
təhrik edir. Nəticədə idrak maraqlarının təsiri altında
fəaliyyətin mənimsənilməsi baĢ verir, insanın həmin fəaliyyəti
müvəffiqiyyətlə icra etməsi üçün lazım olan imkanları təzahür
edir. Deməli, hər hansı bir fəaliyyət sahəsinə idrak
maraqlarının meydana gəlməsi bu sahədə qabiliyyətlərin
oyanması ilə sıx bağlıdır.
Bütün yaĢ dövrlərində bu cür xüsusi maraqların
təzahürünü müĢahidə etmək mümkündür. Lakin təcrübə
göstərir ki, bu cür maraqlar heç də həmiĢə davamli xarakter
daĢımır. Belə olduqda həmin maraqlar qabiliyyətlərin
formalaĢmasına lazımi təsir göstərə bilmir.
Qabiliyyətlərin inkiĢafı. Qabiliyyətlərin digər psixi
hadisələrdən fərqləndirici xüsusiyyəti onun təbii imkanlarla
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
196
196
sıx bağlı olmasından ibarətdir. Lakin nəzərə almaq lazımdır
ki, hər bir təbii imkanın qabiliyyətə çevrilməsi böyük inkiĢaf
yolu keçməli olur. Həyati faktlar göstərir ki, insan
qabiliyyətlərinin bir çoxunda bu inkiĢaf həyatın ilk
günlərindən baĢlayır, müvafiq qabiliyyətlər dayanmadan
inkiĢaf edir. Qabiyyətlərin inkiĢaf prosesini bir neçə
mərhələyə ayırmaq mümkündür. Bu mərhələlərin bəzilərində
gələcək qabiliyyətin anatomik-fizioliji əsasına hazırlıq baĢ
verir, digər mərhələdə isə təbii imkanların qeyri bioloji planda
formalaĢması, üçüncü mərhələdə isə zəruri qabiliyyət müvafiq
səviyyəyə çatması baĢ verir. Bütün bu proseslər paralel
Ģəkildə çərəyan edə, bu və digər Ģəkildə bir birinin üzərinə
düĢə, bir-birini tamamlaya bilər.
AparılmıĢ tədqiqatlar göstərmiĢdirki, elementar Ģəkildə
olsa da, əsasında aydın ifadə olunan anatomik fizioloji
imkanları hiss olunan qabiliyyətlərin ilkin inkiĢaf
mərhələsində belə zəruri üzvü strukturun və ya onların
əsasında zəruri funksional üzvlərin formalaĢması tələb
olunur. Bu, adətən, anadan olandan 6-7yaĢa qədər olan dövrü
əhatə edir. Bu zaman bütün analizatorların təkmilləĢməsi
beyinin ayrı-ayrı sahələrinin, bünlarla bağlı olaraq hərərət
orqanlarının, xüsusilə əlin inkiĢafı tələb olunur. Bütün bunlar
uĢaqda ümumi qabiliyyətlərin formalaĢması və inkiĢafı üçün
səmərəli Ģərait yaradır ki, bu da xüsusi qabiliyyətlərin inkiĢafı
üçün zəmin rolunu oynayır.
Xüsusi qabiliyyətlərin fəal Ģəkildə yaranması, özünü
göstərməsi məktəbəqədər dövrdə müĢahidə olunur, kiçik və
orta məktəb yaĢı dövründə inkiĢaf tempi daha da yüksəlir. Ġlk
dövrlər bu inkiĢafa uĢaqların müxtəlif tipli oyunları, sonra isə
təlim və əmək fəaliyyəti əsaslı təsir göstərir.
Psixoloji tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, uĢaqlarda
qabiliyyətlərin inkiĢafında kompleks Ģəkildə aparılan iĢlər,
baĢqa sözlə eyni vaxtda bir-birini tamamlayan bir neçə
qabiliyyətin inkiĢaf etdirilməsi daha səmərəli nəticə verir.
Çoxplanlı və müxtəlif fəaliyyət növlərindən istifadə
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
197
197
197
197
197
197
197
197
197
edən insanda qabiliyyətlərin kompleks Ģəkildə inkiĢafı üçün
Ģərait yaranmıĢ olur.
Təcrübə göstərir ki, əgər uĢağın fəaliyyəti yaradıcı
xarakter daĢıyırsa, o daima uĢağı fikirləĢməyə məcbur edir,
onun üçün cəzbedici olur, öz qabiliyyətini yoxlamaq və
inkiĢaf etdirmək vasitəsinə çevrilir.
Əgər yerinə yetirilən fəaliyyət optimal çətinlik
zonasında, daha doğrusu onun imkanları səviyyəsində olarsa,
bu həmin sahədə uĢağın qabiliyyətinin inkiĢafını da öz
arxasınca aparacaqdır. Bu zonadan kənarda olan fəaliyyət
qabiliyyətin inkiĢafına lazim təsir göstərə bilməyəcəkdir. Əgər
həmin fəaliyyət həddindən artıq sadə olarsa, o sadəcə olaraq
yiyələndiyi qabiliyyəti həyata keçirməyə imkan verəcəkdir.
Əgər yerinə yetirilməli olan fəaliyyət həddindən artıq
mürəkkəb olarsa, onda həmin fəaliyyət optimal çətinlik
zonasını aĢdığına görə yerinə yetirilə bilməyəcək, nəticədə
yeni bacarıq və vərdiĢlərin formalaĢmasına səbəb
olmayacaqdır.
Özünü yoxlamaq üçün sual və tapĢırıqlar
1. Siz qabiliyyət haqqında nə bilirsiniz? Onun tərifini
verin.
2. B.M.Teplov qabiliyyətləri necə xarakterizə etmiĢdir?
3. Qabiliyyətlərin bilik, basarıq və vərdiĢlərlə vəhdəti
nədən ibarətdir?
4. Ġstedad nəyə deyilir?
5. Ġstedadın uĢaqlıq, yeniyetməlik və gənclik dövrü
üçün xarakterik olan hansı növləri vardır?
6.
Qabiliyyətləri
keyfiyyət
baxımından
necə
xarakterizə etmək olar?
7. Qabiliyyətlərin kompensasiya imkanları haqqında
danıĢın.