MahirəNərimanqızı

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

Ümumi psixologiya.

 

Psixologiya

 

 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

dövrlərini  müəyyənləĢdirməyə  imkan  verir.  Bu  fikrin 

tərəfdarları  hesab  edirlər  ki,  hər  bir  mərhələdə  inkiĢaf  səviy-

yəsini  Ģərtləndirən  əsas,  aparıcı  amillər  mövcuddur.  Bununla 

yanaĢı, fərdi xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq bütün uĢaqlar 

inkiĢafın hər bir mərhələsini, onlardan heç birini buraxmadan, 

qabağa qaçmadan keçirlər. 

Psixi inkiĢafın yaĢ dövrləri haqqında həmin konsepsiya 

psixoloji  ədəbiyyatda  özünə  geniĢ  yer  tapmıĢ  və  uĢaqların 

təlim-tərbiyəsində geniĢ istifadə olunan konsepsiyadır. 

Adətən  insan  bütün  həyatı  boyu  özünün  tələbatlarını 

ödəmək üçün bir çox fəaliyyət növlərindən istifadə edir. Lakin 

müəyyən  yaĢ  dövründə  həmin  fəaliyyət  növlərindən  biri 

digərlərinə  nisbətən  “əsas”,  “aparıcı”  fəaliyyət  növü  hesab 

olunur.  Əsas  fəaliyyət  növü  uĢağın  müəyyən  inkiĢaf 

mərhələsində  onun  tələbatlarını  ödəyən,  onun  psixi 

proseslərinin  və  Ģəxsiyyətinin  fərdi  psixi  xassələrinin  inkiĢa-

fını  Ģərtləndirən  fəaliyyət  növüdür.  UĢağın  əsas  fəaliyyət 

növünün  dəyiĢməsi  onun  yeni  yaĢ  mərhələsinə  keçməsini 

göstərən əsas amildir.  

D.B.Elkoninə görə uĢaq anadan olandan 17 yaĢa qədər 

olan dövrdə ardıcıl olaraq aĢağıdakı əsas fəaliyyət növlərindən 

istifadə  edir  və  buna  müvafiq  olaraq  yaĢ  dövrləri 

müəyyənləĢdirilir

1

: 

1) 

 

bilavasitə-emosional ünsiyyət; 

2) 

 

əĢyavi-manipulyativ fəaliyyət; 

3) 

 

rollu oyunlar; 

4) 

 

təlim fəaliyyəti; 

5) 

 

intim-Ģəxsi ünsiyyət; 

6) 

 

təlim-peĢə fəaliyyəti. 

Həmin əsas fəaliyyət növlərindən hansından istifadəyə 

                                                 

1

 Эльконин Д.Б. К проблеме периодизаüии психического развития в 

детском возрасте. Хрестоматия по возрастной и педагогической пси-

хологии. -М., 1981. стр.26. 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

              Ümumi psixologiya. Psixologiya

 

206 

206 

əsaslanaraq  D.B.Elkonin  müvafiq  Ģəkildə  uĢağın  anadan 

olandan  orta  məktəbi  qurtarana  qədər  aĢağıdakı  altı  yaĢ 

dövrünü keçdiyini qeyd etmiĢdir: 

1. Körpəlik dövrü: anadan olandan bir yaĢa qədər. 

Bu  dövrdə  bilavasitə  emosional  ünsiyyət  aparıcı 

fəaliyyət rolunu oynayır. Ġkinci ayda meydana gələn kompleks 

canlanma  uĢağın  böyüklərlə  ünsiyyətinin  mürəkkəb  forması 

kimi  özünü  göstərir.  Böyüklərlə  bu  cür  emosional  ünsiyyət 

uĢağın  əĢyalarla  müstəqil  olaraq  manipulyasiya  aparmağa 

baĢladığı dövrə qədər davam edir. 

2. Erkən uĢaqlıq dövrü: bir yaĢdan üç yaĢa qədər. 

Bu dövrdə əĢyavi-manipulyativ fəaliyyət  aparıcı  fəaliy-

yət olur. Bu zaman bir növ xüsusi əĢyavi fəaliyyətə keçid baĢ 

verir.  Eyni  zamanda  uĢağın  böyüklərlə  verbal  ünsiyyət 

forması inkiĢaf edir. 

AparılmıĢ tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, bu dövrdə uĢaqlar 

nitqdən  təfəkkür  aləti  kimi  deyil,  insanlarla  birgə  fəaliyyət 

zamanı  əməkdaĢlığı  təmin  etmək  üçün  əlaqə  vasitəsi  kimi 

istifadə edirlər.  

3. Bağça yaĢı dövrü: üç yaĢdan altı-yeddi yaĢa qədər. 

Bu dövrdə oyun aparıcı fəaliyyət rolunu oynayır, uĢağın 

psixika və davranıĢının bütün cəhətlərinin inkiĢafı üçün Ģərait 

yaradır.  Xüsusi  oyun  tərzlərindən  istifadə  etməklə  uĢaq  bir 

növ  böyüklərin  rolunu  öz  oyunlarında  təkrar  edir,  insanlar 

arasındakı  qarĢılıqlı  münasibətləri  özünəməxsus  Ģəkildə 

mənimsəyir.  Bu  zaman  rollu  oyunlar  fəallığın  növü  kimi 

özünü göstərir.  

4.  Kiçik  məktəb  yaĢı  dövrü:  altı-yeddi  yaĢdan  on-on 

bir yaĢa qədər. 

Bu  dövrdə  uĢaqların  psixi  inkiĢafında  təlim  aparıcı 

fəaliyyət  kimi  özünü göstərir. Təlim  prosesində əqli və idrak 

qabiliyyətləri  formalaĢmaqla,  təlimin  köməyi  ilə  uĢağı  əhatə 

edən adamlarla onun münasibətlər sistemi  Ģərtlənir. 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

Ümumi psixologiya.

 

Psixologiya

 

 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

5.  Yeniyetməlik  dövrü:  on-on  bir  yaĢdan  on  dörd-on 

beĢ yaĢa qədər. 

Bu  dövrdə  əmək  fəaliyyəti,  eləcə  də  xüsusi  ünsiyyət 

forması  olan  intim-Ģəxsi  ünsiyyət  meydana  gəlir  və  inkiĢaf 

edərək  aparıcı  fəaliyyət  rolunu  oynayır.  Ünsiyyətin  baĢlıca 

məqsədi yoldaĢlıq və dostluğun elementar normalarının aĢkara 

çıxarılması  və  mənimsənilməsindən  ibarət  olur.  Ünsiyyətin 

bütün  formalarında  yoldaĢlığın  özünəməxsus  kodeksinə  tabe 

olmaq münasibəti müĢahidə olunur.  

6.  Ġlk  gənclik  dövrü:  on  dörd-on  beĢ  yaĢdan  on  yeddi 

yaĢa qədər. 

Bu  dövrdə  təlim-peĢə  fəaliyyəti  aparıcı  rol  oynayır. 

Yeniyetməlik  dövründə  meydana  gələn  intim-Ģəxsi  ünsiyyət 

inkiĢafda  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Ġlk  gənclik  dövründə 

həyata baxıĢlar, peĢə və Ģəxsi özünütəsdiq inkiĢaf edir. 

Psixoloji  ədəbiyyatda  insanın    bütün  həyat  silsiləsini 

əhatə edən aĢağıdakı yaĢ dövrlərinin təsnifi verilmiĢdir: 

 

YaĢ dövrləri 

KiĢi cinsi 

Qadın cinsi 

Yeni doğulan 

1-10 gün 

Südəmər uĢaq 

10 gün - bir il 

Erkən uĢaqlıq 

1-2 il 

UĢaqlığın ilk dövrü 

3-7 il 

UĢaqlığın ikinci dövrü 

8-12 il 

8-11 il 

Yeniyetməlik dövrü 

13-16 il 

12-15 il 

Gənclik dövrü 

17-21 il 

16-20 il 

Orta yaĢ: 

 

 

Birinci mərhələ 

22-35 il 

21-35 il 

Ġkinci mərhələ 

36-60 il 

36-55 il 

YaĢlı adamlar 

61-75 il 

56-75 il 

Qocalıq yaĢı 

76-90 il 

Uzunömürlülük 

90 ildən yuxarı 

 

---