www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
224
224
özünü göstərir. Bağça yaĢının sonunda uĢaqlar onları
maraqlandıran
obyektlərin
xassələrini
daha
tez
müəyyənləĢdirmək, bir əĢyanı baĢqasından fərqləndirmək,
onların arasında mövcud olan əlaqə və münasibətləri aĢkara
çıxarmaq imkanı əldə edirlər. Nəticədə zahiri perseptiv iĢlər
əqli iĢlərə çevrilməyə baĢlayır. Psixoloqlar belə qənaətə
gəlmiĢlər ki, (L.A.Venqer) qavrayıĢla bağlı olan qabiliy-
yətlərin əsasını perseptiv iĢlər təĢkil edir. Bu cür
qabiliyyətlərin keyfiyyəti uĢağın xüsusi perseptiv etalon
sistemini mənimsəməsindən asılıdır. QavrayıĢ zamanı bu cür
etalonlar həndəsi füqurlar, rənglər və s. ola bilər.
Böyük bağça yaĢı dövründə uĢaqlarda ətraf aləmin
qavranılması geniĢlənir və dərinləĢir. Bu dövrdə qavrayıĢ
uĢaqlara yaĢlıların həyatına qoĢulmağa, nüfuz etməyə imkan
verir. Bununla bərabər böyüklərlə ünsiyyət qavrayıĢın
məzmununu zənginləĢdirir.
Tədricən bağça yaĢı dövründə ixtiyari qavrayıĢ inkiĢaf
edir, müĢahidə və müĢahidəçilik özünü göstərməyə baĢlayır.
Böyüklər, tərbiyəçilər uĢaqların qarĢısına məqsəd qoyur,
onları ətraf aləmdəki daha mühüm cəhətləri qavramağa
yönəldir, onlara müĢahidə etməyi öyrədirlər. Məhz buna görə
də böyük bağça yaĢlı uĢaqlar öz qavrayıĢlarını daha uzun
müddət idarə edə bilirlər.
Bağça yaĢı dövründə uĢaqlarda qavrayıĢın, müĢahi-
dəçiliyin inkiĢafında oyun aparıcı fəaliyyət növü kimi xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir. Bu cür oyunlar içərisində didaktik
oyunlar xüsusi yer tutur.
Bu dövrdə uĢaqlarda qavrayıĢın inkiĢafında rəsm, yap-
ma, quraĢdırma da mühüm rol oynayır. UĢaq nəyisə çəkmək,
nəyinsə füqurunu yapmaq üçün birinci növbədə onu diqqətlə
müĢahidə etməli, onun konturunu, rəngini müəyyənləĢdirməli
olur. Bütün bunlar uĢağı müĢahidə etməyə təhrik edir, ixtiyari
qavrayıĢın inkiĢafına təkan verir.
Bağça yaĢı dövründə qavrayıĢla yanaĢı olaraq diqqətin
təkmilləĢməsi prosesi də baĢ verir. Bu yaĢ dövrünün əvvəlində
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
225
225
225
225
225
225
225
225
225
uĢaqlarda diqqəti zahirən cəlbedici cisimlər cəlb edir. Bu
dövrdə hələ uĢaqda qavradığı obyektə maraq üstünlük təĢkil
edir. BaĢqa sözlə, diqqət qeyri-ixtiyari xarakter daĢıyır.
Bağça yaĢının sonunda diqqət öz inkiĢafının daha
yüksək səviyyəsinə çatır. Böyük bağça yaĢlı uĢaqlarda diq-
qətin inkiĢafı yeni maraqların meydana gəlməsi, dünya-
görüĢünün geniĢlənməsi, uĢağın ailə həyatında və bağçada
yeni Ģəraitə daxil olması, yeni fəaliyyət növlərinə yiyələnməsi
ilə sıx bağlı olur. Böyük bağça yaĢlı uĢaq gerçəkliyin əvvəllər
onu cəlb etməyən cəhətlərinə diqqət yetirməyə baĢlayır.
UĢağın
ünsiyyət
sahəsinin
geniĢlənməsi,
marağının
zənginləĢməsi ilk növbədə qeyri-ixtiyari diqqətin daha yüksək
inkiĢaf səviyyəsinə qalxmasına səbəb olur.
Bu dövrdə qeyri-ixtiyari diqqət əsas yer tutsa da ixtiyari
diqqətin meydana gəlməsi üçün də Ģərait yaranır. Burada
qeyri-ixtiyari diqqətdən ixtiyariyə keçid üçün uĢağın diqqətini
idarə etmək vasitələri mühüm rol oynayır. Ona görə də uĢağa
onu əhatə edən cisim və hadisələrin xassələrini, fərqli
xüsusiyyətlərini, əsas əlamətlərini görməyi öyrətmək lazım
gəlir. QavrayıĢda olduğu kimi, bağça yaĢlı uĢaqlarda ixtiyari
diqqətin inkiĢafında da oyun mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Oyun qaydalarına əməl etmək uĢaqdan öz diqqətini
mərkəzləĢdirməyi tələb edir. Bu yaĢ dövründə diqqətin ən
yüksək davamlılığı oyun prosesində baĢ verir. BaĢqa fəaliyyət
növləri də uĢağın diqqəti olmadan səmərəli Ģəkildə həyata
keçə bilməz. Ġxtiyari diqqətin meydana gəlməsində nitq də
mühüm rol oynamağa baĢlayır.
Psixoloji tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, uĢaqlarda ixtiyari
diqqətin inkiĢafına öz-özünə hündürdən fikirləĢmək xeyli
kömək edir. Təcrübə göstərmiĢdir ki, əgər 4-5 yaĢlı uĢaqlardan
daima nə edəcəyini hündürdən deməyi tələb etdikdə, onlar
ixtiyari olaraq və daha uzun müddət öz diqqətlərini hər hansı
bir obyektin və ya onun detallarının üzərində saxlaya bilirlər.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
226
226
Məktəbəqədər yaĢın sonuna doğru uĢaqda tədricən öz
diqqətini idarə etmək imkanı, onu az və çox dərəcədə müstəqil
təĢkil etmək bacarığı özünü göstərir.
Bağça yaĢı dövründə uĢaqların hafizələri də tədricən
qeyri-ixtiyari yaddasaxlamadan ixtiyari yaddasaxlamaya
keçidlə səciyyələnir.
Psixoloqların apardıqları tədqiqatlar göstərmiĢdir ki,
xüsusi olaraq mnemik əməliyyat aparılmasına hazırlanma-
dıqda, baĢqa sözlə təbii Ģəraitdə kiçik və orta bağça yaĢlı
uĢaqlarda yaddasaxlama və yadasalma qeyri ixtiyari xarakter
daĢıyır. Böyük bağça yaĢı dövründə eyni Ģəraitdə tədricən
materialı qeyri-ixtiyari yaddasaxlama və yadasalmadan ixti-
yariyə keçid baĢ verir. Beləliklə bağça yaĢının sonunda
uĢaqlarda yaddasaxlama və yadasalma tədricən ixtiyari
xarakter daĢımağa baĢlayır. Bağça yaĢının əvvəlində qeyri-
ixtiyari görmə-emosional hafizə üstünlük təĢkil edir.
Ġxtiyari hafizənin inkiĢafı uĢaqların qarĢılarına
yaddasaxlama və yadasalma ilə bağlı xüsusi mnemik məqsəd-
lərin qoyulması ilə sıx bağlı olur. Bunun üçün oyun
fəaliyyətindən istifadə daha səmərəli nəticə verir.
Bir qayda olaraq ixtiyari hafizə böyüklərin tərbiyəvi
təsiri sayəsində inkiĢaf edir. Əvvəlcə yaĢlılar uĢağın qarĢısında
nəyisə yaddasaxlama və yadasalma məqsədini qoyur, sonra bu
cür məqsədi uĢaq özü öz qarĢısına qoyur.
Ġlk dövrlər ixtiyari yaddasaxlama təkmilləĢmiĢ xarakter
daĢımır. UĢaq hələ yaddasaxlamanın səmərəli yollarını bilmir.
Lakin bağça yaĢının sonuna doğru uĢaq tədricən bəzi sadə
yaddasaxlama və yadasalma priyomlarından istifadə etməyə
baĢlayır. Məsələn, uĢaq materialı diqqətlə qavrayır, onu
anlamağa, baĢa düĢməyə çalıĢır, bir neçə dəfə təkrar edir,
mümkün olan əlaqəni yaratmağa çalıĢır və s. Təcrübə göstərir
ki, böyük bağça yaĢlı uĢaqlar anladıqları, baĢa düĢdükləri
sözləri daha yaxĢı yadda saxlayırlar.
Nitqin və təfəkkürün inkiĢafı ilə əlaqədar olaraq bağça
Dostları ilə paylaş: |