www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
237
237
237
237
237
237
237
237
237
əhatə edənlərlə münasibətində dəyiĢiklik etmədən məktəb
həyatına uyğunlaĢa bilmir. Ona görə də məktəb həyatı uĢaq
üçün cansıxıcı olur, bu vəziyyətdən çıxmaqda çətinlik çəkir.
Bu cür çətinliklərin aradan qaldırılması və uĢağın öz həyat
tərzi və münasibətlərində dəyiĢiklik etməsi iĢində
müəllimlərin üzərinə ciddi vəzifələr düĢür. Müəllimin
qayğıkeĢ yanaĢması bu prosesin asanlıqla keçməsinə səbəb
olur.
Məktəbə təzəcə gələn uĢaqların qarĢılaĢdıqları
çətinliklərdən biri də ondan ibarətdir ki, ilk dəfə olaraq
məktəbdə həyata keçirməli olduqları dərinləĢmiĢ məhsuldar
əqli iĢ onlardan hövsələ, emosiyalarını saxlaya bilmək, təbii
hərəki fəallığı tənzim etməyi, diqqətini tədris məsələləri
üzərində cəmləĢdirməyi və saxlaya bilməyi tələb edir. Lakin
kiçik məktəblilərin heç də hamısı bunlara əməl edə bilmirlər.
Onlardan çoxu asanlıqla və tez yorulurlar.
Xüsusilə birinci sinfə qəbul olunmuĢ uĢaqlar öz
davranıĢlarını tənzim etməkdə çətinlik çəkirlər. Birinci sinif
Ģagirdlərinin çoxunda uzun müddət özünü eyni vəziyyətdə
saxlamaq, özünü idarə etmək üçün iradi güc çatmır.
Məktəbdə məĢğələ zamanı müəllim uĢaqlara suallar
verir, onları fikirləĢməyə məcbur edir. Eyni iĢ ailədə də təkrar
olunur. Valideyn uĢaqdan ev tapĢırıqlarını yerinə yetirməyi
tələb edir. Bu cür gərgin əqli iĢ uĢaqları asanlıqla yorur.
Psixoloqlar bunun səbəbini uĢağın məhz əqli iĢdən yorulması
ilə deyil, fiziki özünütənzimi həyata keçirə bilməmələri ilə
izah edirlər.
VI.20.2. Kiçik yaĢlı məktəblilərdə idrak proseslərinin
inkiĢafı
Kiçik məktəb yaĢı dövründə məktəbə daxil olmaqla
əlaqədar idrak prosesləri möhkəmlənir və inkiĢaf edir.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
238
238
L.S.Vıqotskinin fikrincə bu proseslər kiçik məktəb yaĢının
sonunda “təbii” proseslərdən “mədəni” proseslərə çevrilmə-
lidir, daha doğrusu nitqlə bağlı olaraq ixtiyari, vasitəli ali psixi
funksiyalara çevrilməlidir. Buna uĢağın həmin yaĢ dövründə
məktəbdə və ailədə məĢğul olduğu əsas fəaliyyət növləri:
təlim, ünsiyyət, oyun və əmək fəaliyyətləri imkan yaradır.
Məktəbə təzə gələn uĢaqlarda qavrayıĢ hələ reproduktiv
xarakter daĢıyır. I-II sinif Ģagirdlərinin qavrayıĢları
azfərqləndirici, səthi, nisbətən az məqsədəyönəlmiĢ olur. Bu
dövrdə uĢaqların qavrayıĢı kəskin emosionallığı ilə fərqlənir. I
- II sinif Ģagirdləri cisim və hadisələrdə ən çox onlar üçün
əhəmiyyətli olan cəhətləri qavramağa meylli olurlar. Ona görə
də bu dövrdə uĢaqların qavrayıĢı çox vaxt cisim və hadisələrin
yalnız müəyyən əlamət və keyfiyyətlərini əks etdirir. Bu
zaman xarici, bilavasitə nəzərə çarpan əlamətlərə görə
qavramaya daha çox üstünlük verilir. Cisimlərin mahiyyətinin
dərindən təhlili və dərk olunması uĢaq üçün hələ çətindir. Ona
görə də kiçik məktəb yaĢının əvvəllərində Ģagirdlərin qavrayıĢ
prosesi qavranılan obyekti yalnız tanımaq və sonra onu
adlandırmaqla məhdudlaĢır.
Bu dövrdə Ģagirdlərin qavrayıĢı üçün xarakterik
cəhətlərdən biri də oxĢar obyektləri qavramalarındakı qeyri
dəqiqlikdir. Məhz fərqləndirmənin lazımi səviyyədə olmaması
Ģagirdlərin oxĢar cisim və hadisələrə eyni əhəmiyyət
vermələrinə və onları eyni cür qavramalarına səbəb olur.
Buna görə də bu dövrdə müəllimin müvafiq iĢ aparmasına
böyük ehtiyac hiss olunur.
III-IV siniflərdə qavrayıĢ produktiv xarakter daĢımaqla,
təlim fəaliyyətinin təsiri altında daha məqsədəyönəlmiĢ,
ixtiyari olmağa baĢlayır. Ġxtiyari qavrayıĢ olan müĢahidə
inkiĢaf edir. MüĢahidənin təsiri altında qavrayıĢ prosesi
məqsədəmüvafiq, planlı və adekvat xarakter daĢımağa
baĢlayır.
Təcrübə göstərir ki, kiçik yaĢlı məktəblilərdə təlim və
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
239
239
239
239
239
239
239
239
239
tərbiyənin təsiri altında zaman və məkan qavrayıĢı inkiĢaf
edir. Lakin bu zaman qavrayıĢın həmin növlərinin inkiĢafı bir
sıra çətinliklərlə müĢayət olunur. Kiçik məktəblilərin, xüsusilə
I-II sinif Ģagirdlərinin zaman haqqında təsəvvürləri olduqca
konkret xarakter daĢıyır. UĢaqlar yalnız öz həyatlarında rast
gəldikləri zaman münasibətlərini bilirlər. Onlar yalnız saatın,
gündüzün, gecənin nə olduğunu bildikləri halda, sutkada neçə
saat olduğunu, ayda, ildə neçə gün olduğunu dəqiq bilmirlər.
Təlim və tərbiyənin təsiri altında və ümumi inkiĢaf
prosesində kiçik məktəblilərdə zaman və məkan qavrayıĢının
təkmilləĢməsi baĢ verir.
Kiçik məktəb yaĢı dövründə uĢaqlarda diqqətin
inkiĢafında da özünəməxsus dəyiĢiklik baĢ verir. Psixoloji
tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, kiçik məktəblilərin diqqəti ilk
gündən seçici xarakter daĢımağa baĢlayır, daha doğrusu,
uĢaqların diqqəti onlar üçün daha çox əhəmiyyətli olan cisim
və hadisələrə yönəlir. Bu baxımdan birinci-ikinci sinif
Ģagirdləri üçün müəllimin onların diqqətini yönəltdiyi sahə
əhəmiyyətlilik kəsb edir.
Məktəb təcrübəsi göstərir ki, yeknəsək xarakterli iĢin
yerinə yetirilməsi kiçik məktəblilərin yorğunluğuna, bu da öz
növbəsində diqqətin yayınmasına gətirib çıxarır. Birinci-ikinci
sinif Ģagirdlərinin diqqəti yüksək emosional təəssürata malik
olmaları ilə bağlı olur. Ona görə də bu yaĢda uĢaqların diqqəti
onlar üçün çox maraqsız, cansıxıcı görünən iĢlərdən asanlıqla
yayınır. Ona görə də bu dövrdə Ģagirdlərin diqqətini əsas
detallara nisbətən ikinci dərəcəli detallar daha çox cəlb edir.
Kiçik məktəb yaĢı dövründə qeyri ixtiyari diqqət hələ
nisbətən üstünlük təĢkil etsə də ixtiyari diqqət əsaslı Ģəkildə
inkiĢaf etməyə baĢlayır. Kiçik məktəb yaĢının sonunda - IV
sinifdə diqqətin həcmi və davamlılığı, keçirilməsi və
mərkəzləĢməsi demək olar ki, əsasən böyüklərdə olan
səviyyəyə çatır. Diqqətin keçirilməsi bu dövrdə hətta orta
hesabla böyüklərin diqqətlərinin keçirilməsindən yüksək olur.
Dostları ilə paylaş: |