MahirəNərimanqızı
Yüklə 5,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
290 290 malikdir. Özünütərbiyə bir növ özünüidarə deməkdir. Həm də özünütərbiyə özünüidarənin ən ali forması kimi özünü göstərir. Ġnsan hər bir yaĢ dövründə özünütəkmilləĢdirməyi, özündə yüksək hisslər aĢılamağı, öz Ģəxsiyyətində təzahür edə biləcək birtərəfliliyi aradan qaldırmağı, xeyir və Ģəri bir- birindən ayırmağı bacarmalıdır. Özünütərbiyə insanın kamilləĢməsi ilə, özünü istər mənəvi, istərsə də fiziki cəhətdən cəmiyyətdəki mövqeyilə və yaxud cəmiyyətdə tutmaq istədiyi mövqeyə uyğunlaĢdırmaq meyli ilə əlaqədardır. Özünütərbiyə özünüidarə prosesində həyata keçir. Burada insanın özünütəyini mühüm rol oynayır. Özünütəyin insanın özünün həyat yolunu, məqsədlərini, əxlaq normalarını, peĢə və həyat Ģəraitini Ģüurlu olaraq seçməsi deməkdir. Özünütərbiyədə özünüdərketmə, özünü ələ almaq, özünüstimullaĢdırma xüsusi rol oynayır. Özünüdərketməyə özünümüĢahidə, özünütəhlil, özünü- qiymətləndirmə, özünümüqayisə daxil olur. Özünü ələ ala bilmək özünəinama, özünənəzarətə, özünütəlqinə, özünü məcburetməyə əsaslanır. ÖzünüstimullaĢdırma isə özünütəsdiqi, özünübəyən- məni, özünürəğbətləndirməni, özününümayiĢi, özünüməhdud- laĢdırmanı nəzərdə tutur. Ġnsanda özünütərbiyə tələbatının yaranması göstərir ki, o, həyata, qarĢısında duran vəzifəyə kor-koranə deyil, Ģüurlu Ģəkildə yanaĢır, öz fəaliyyətində müvəffəqiyyət qazanmaq üçün özündə müəyyən keyfiyyətlər tərbiyə etmək zərurətini dərk edir. Buradan isə aydın olur ki, özünütərbiyə insanın yüksək Ģüurluluğu ilə, hər Ģeydən əvvəl, insanın özündə müəyyən müsbət əlamətləri inkĢaf etdirmək, mənfi əlamətlərin isə qarĢısını almaq meylinin yaranması ilə bağlıdır. Bəs özünütərbiyə nə üçün baĢ verir? Ġnsanı özünütərbiyəyə təhrik edən səbəblər-motivlər hansılardır? Bu sahədə aparılmıĢ psixoloji tədqiqatlar özünütərbiyənin bir sıra www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
291 291
291 291
291 291
291 291
291 motivini aĢkara çıxarmıĢdır. Adətən, aĢağıdakılar özünütərbiyənin motivi kimi özünü göstərə bilər: 1) cəmiy- yətin əxlaqi tələbləri, 2) kollektivin, yoldaĢlarının hörmətini qazanmaq iddiası, 3) yarıĢ, 4) tənqid və özünütənqid, 5) iĢdəki çətinliklər, 6) ətrafdakıların nümunəsi, 7)
maddi həvəsləndirmə və s. Fəaliyyətin baĢqa sahələrində olduğu kimi, özünü- tərbiyənin motivlərini də xarici və daxili olmaqla iki yerə bölmək olar. Xarici motivlərə birinci növbədə cəmiyyətin əxlaqi tələblərini, onun iqtisadi-siyasi həyat Ģəraitini aid etmək olar. Bununla yanaĢı olaraq ətrafdakıların nümunəsi, maddi həvəsləndirmə, tənqid və s. də xarici motiv kimi özünü göstərə bilər. Əgər xarici amillər insan tərəfindən dərindən dərk edilir və onun Ģəxsi marağı, arzu və istəkləri ilə uyğun gəlirsə, həmin amillər insanı öz üzərində iĢləməyə, o tələblərə layiqincə cavab vermək üçün hazırlaĢmağa vadar edir, deməli, özünütərbiyənin motivinə çevrilir. Özünütərbiyənin daxili motivlərinə isə, insanların maddi və mənəvi tələbatları, müxtəlif həyati yönəliĢliklərini ifadə edən etiqadları və s. daxildir. Özünütərbiyənin ən ali motivi idealdır. Ġnsanın qəbul etdiyi ideal həmiĢə onu müəyyən sahədə özünütərbiyəyə, öz idealarında olan keyfiyyətlərə yiyələnmək üçün cəhd göstərməyə yönəldir. Qeyd etmək lazımdır ki, özünütərbiyə həmiĢə yalnız bir motivin təsiri ilə həyata keçmir. Adətən, özünütərbiyə bir neçə motivin təsiri ilə baĢ verir. Lakin bu motivlərin biri aparıcı rol oynayır. Özünütərbiyənin motivlərini bilmək həm tərbiyəçilər, həm də özünütərbiyə ilə məĢğul olan yeniyetmə və gənclər üçün çox əhəmiyyətlidir. Çünki həmin motivlərin bir qismi daha təsirli, davamlı olduğu halda, qalanları az təsirli, keçici ola bilər. Özünütərbiyə üçün daha təsirli və davamlı, uzun www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
292 292 müddətli motivlərin olması böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu halda özünütərbiyə ilə məĢğul olmaq, baĢqa sözlə, insanın daim özünütəkmilləĢdirməyə, daha yüksək insani keyfiyyətlər qazanmağa çalıĢması Ģəxsiyyətin ayrılmaz xüsusiyyətinə çevrilə bilər. ġəxsiyyətin inkiĢafı və özünütərbiyə. ġəxsiyyətin formalaĢması və inkiĢafı mürəkkəb və uzunmüddətli pro- sesdir. Burada xarici təsirlər və daxili güc bir-birilə qarĢılıqlı təsirdə olmaqla, inkiĢaf mərhələsindən asılı olaraq öz rollarını dəyiĢirlər. Məsələn, uĢaq yaĢlarında ən çox Ģəxsiyyətin forma- laĢmasının xarici təsirlərdən asılılığı özünü göstərir. Tədricən Ģəxsiyyət müstəqillik təĢkil etdikcə inkiĢafda xarici təsirlərin, birinci növbədə tərbiyənin təsirinin tədricən özünütərbiyənin təsiri ilə əvəz olunması baĢ verir. Özünütərbiyə Ģəxsiyyətin müəyyən inkiĢaf mərhələsində meydana gəlir və onun inkĢafına təsir göstərir. Fərd həyat prosesində özünü və baĢqalarını dərk edir, ətrafdakıların tələbi ilə öz Ģəxsi imkanlarını uyğunlaĢdırmağa öyrənir. Tərbiyə prosesində Ģəxsiyyətin əxlaqi əsası qoyulur, əxlaqi təsəv- vürləri, anlayıĢları, inamları, adətləri və son nəticədə hal- hazırdakı davranıĢını tənzim edən və gələcək həyat planlarını müəyyənləĢdirməyə imkan verən əxlaqi idealları formalaĢır. Beləliklə də, Ģəxsiyyət inkiĢaf etdikcə özünütərbiyə daha böyük rol oynamağa, daha aydın və səmərəli Ģəkildə özünü göstərməyə baĢlayır. Deməli, özünütərbiyə Ģəxsiyyətin həyat Ģəraiti və tərbiyə ilə Ģərtlənən əxlaqi - psixoloji yetginliyinin müəyyən səviyyəsində özünə yer edir. Psixoloqların apardıqları tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, özünütərbiyə tələbatı aydın Ģəkildə özünü yeniyetməlik dövründə göstərməyə baĢlayır (xüsusilə VI-VIII siniflərdə). Əlbəttə, özünütərbiyənin ünsürləri kiçik məktəb yaĢı dövründə, ola bilsin ki, böyük bağça yaĢlı uĢaqlarda da özünü göstərə bilər. Lakin, Ģüurlu, planlı iĢ kimi o, ilk dəfə olaraq yeniyetməlik dövründə təzahür edir. Yeniyetmələr bağça yaĢlı Yüklə 5,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|