www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
77
əsas elementləri, komponentləri aĢkara çıxarmaq mümkün
olur: fəaliyyətin motivləri, fəaliyyətin məqsədi və fəaliyyətin
vasitələri.
Motivlər haqqında yuxarıda qeyd etdiklərimizdən aydın
olduğu kimi, motiv insanı hər hansı bir fəaliyyətə təhrik edən,
yönəldən səbəblərdir. Hər cür fəaliyyət zamanı müvafiq
tələbatdan doğan səbəblər bizi həmin fəaliyyətə giriĢməyə və
bu yolla öz tələbatımızı ödəməyə yönəldir.
Məqsədə gəldikdə o, insanın fəaliyyət zamanı hansı
nəticəyə nail olmağa yönəlməsidir. Son nəticə daima
fəaliyyətin məqsədi kimi təzahür edir. Məhz buna görə də insan
fəaliyyəti daima dərk olunmuĢ məqsədləri ilə tənzim edilir.
Ġnsanın həmin fəaliyyəti nə dərəcədə adekvat yerinə yetirməsi
qarĢıya qoyulan məqsədi həyata keçirməsi ilə xarakterizə
olunur.
Bəzən fəaliyyətin motivi və məqsədi üst-üstə düĢsə də
çox vaxt məqsəd və motiv özünün xüsusiyyətlərinə görə bir-
birlərindən fərqlənirlər. Məsələn, tələbədə olmayan hər hansı
bir kitabı almaq üçün kitab mağazasına getməsi həm motiv
həm də məqsəd rolunu oynaya bilər. Lakin «psixologiya»
dərsliyini almaq üçün kitab mağazasına getmək onun məqsədi,
həmin fənlə maraqlanması, sabahkı seminara hazırlaĢması üçün
getməsi isə motivi ola bilər.
Fəaliyyətin vasitələrinə gəldikdə o, həmin fəaliyyətin
həyata keçirildiyi yollardır. BaĢqa sözlə insan həmin fəaliyyət
zamanı qarĢısına qoydugu məqsədə hansı yollarla nail olur.
ġəbhəsiz həmin yol və vasitələrin düzgün seçilməsi fəaliyyətin
səmərəli Ģəkildə həyata keçirilməsi üçün mühüm Ģərtdir.
Bütövlükdə götürüldükdə insanın hər cür fəaliyyətinin
quruluĢunda motiv, məqsəd, müvafiq iĢlər, onların icrası,
qiymətləndirilməsi və nəzarət kimi mühüm komponentlər
özünü göstərir. Bunları ümumiləĢdirilmiĢ Ģəkildə götürmüĢ
olsaq fəaliyyətin üç mərhələni keçdiyini söyləyə bilərik:
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
78
hazırlıq, icra və qiymətləndirilmə. Fəaliyyətin icra mər-
hələsində insan müvafiq iĢləri və hərəkətləri həyata keçirir ki,
bu da həmin fəaliyyətin məzmununu, ən mühüm komponentini
təĢkil edir. Onlara qısa nəzər salaq.
İş və hərəkətlər. Fəaliyyət prosesində insan istər-istəməz
müvafiq cari məsələləri həll etməli olur. Fəaliyyətin sadə bir
cari məsələni həll etməyə yönəlmiş nisbətən bitmiş elementi iş
və ya əməl adlanır. Məsələn, cümlədə mübtədanı tapmaq, 11
metrlik cərimə topunu vurmaq, içmək üçün çay qaynatmaq və
s. müvafiq fəaliyyətin nisbətən bitmiĢ elementi olan iĢlərdir. Bu
cür iĢlər həm fiziki, həm də zehni planda həyata keçirilə bilər.
Bu iĢlər gerçək aləmdəki cisimlərin vəziyyətinin və ya
xassəsinin dəyiĢməsinə yönəlmiĢ olur. Hər cür maddi iĢ və ya
əməl məkan və zamanla bağlı olan müəyyən hərəkətlərdən
əmələ gəlir. Məsələn futbol zamanı 11 metrlik cərimə topunu
vurmaq iĢini yerinə yetirmək üçün idmançı topu 11 metrlik
nöqtədə qoyur, geri çəkilir, oradan qaçaraq topa yaxınlaĢır, bir
ayağının üstünə qalxaraq digər ayagı ilə topa zərbə vurur. Bu
hərəkətlərin hamısı müəyyən zaman və məkan daxilində baĢ
verir. Belə ki, idmançı topu baĢqa yerə deyil cərimə olunmuĢ
komandanın qapısı agzındakı nöqtəyə qoyur və hakimin
iĢarəsindən sonra dərhal qaçaraq topa zərbə endirir. Topu baĢqa
yerə qoymaq və ona istədiyi vaxt zərbə vurmaq olmaz.
Hər cür maddi iĢlər hərəkətlərin müəyyən sistem üzrə
yerinə yetirilməsindən ibarətdir. O, iĢin məqsədindən, həmin
iĢin yönəldiyi əĢyanın xassəsindən və iĢ Ģəraitindən asılıdır.
Belə ki, məsələn,11 metrlik cərimə topunu vurmaq üçün
hərəkətləri basketbol zamanı cərimə topunu səbətə atmaq üçün
lazım olan hərəkətlərdən fərqli qurmaq lazımdır. Yaxud,
ümumi cəhətlərinin olmasına baxmayaraq «a» hərfini yazmaq
üçün hərəkətlər «t» hərfini yazmaq üçün lazım olan
hərəkətlərdən fərqlənəcəkdir.
Fəaliyyət zamanı icra olunan iĢlər daima özünəməxsus
idarəolunma və nəzarət tələb edir. Fəaliyyət prosesində
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
79
hərəkətlərin özünün icrası onun nəticəsinin iĢin son məqsədi ilə
müqayisəsi əsasında fasiləsiz nəzarət altında saxlanılır və lazım
gəldikdə təshih olunur. Təcrübə göstərir ki, iĢ və hərəkətlərin
icrası zamanı nəzarəti və təshih etməni yerinə yetirə bilməyən
adamlar ən sadə iĢi də yerinə yetirmək imkanına malik
olmurlar. Məsələn, bu cür uĢaqlar sətir boyu xətt çəkməyi belə
bacarmır, sətrləri bir-birinə qarıĢdırırlar.
Qeyd edilənlərdən aydın olur ki, insanın hər hansı bir iĢi
müvəffəqiyyətlə yerinə yetirməsi üçün iĢ və ya hərəkətləri
idarə etmək və təshih etmək bacarığına malik olması zəruridir.
ĠĢləri təĢkil edən hərəkətlər sistemi isə nəticə etibarilə həmin
iĢlərin məqsədilə idarə və tənzim olunur. Yerinə yetirilən
iĢlərin nəticələri həmin iĢin məqsədi nöqteyi-nəzərdən
qiymətləndirilir və təshih olunur. BaĢqa sözlə, məhz iĢin
məqsədi Ģeylərin hansı xassə və vəziyyətlərinin onun icrası,
nəzarət və təshihi üçün oriyentir olmasını təyin edir.
II.3.4. Fəaliyyətin mənimsənilməsi
Ġnsan həyatı boyu müxtəlif fəaliyyət növlərini, iĢ və
hərəkətləri icra etməli olur. Lakin bu iĢ və hərəkətlərin icrası
həmiĢə eyni Ģəkildə asanlıqla getmir. Ġnsan artıq icra tərzlərinə
yiyələndiyi iĢ və hərəkətləri çətinlik çəkmədən, sərbəst, səhvsiz
olaraq yerinə yetirir, onun icrasına artıq vaxt sərf etmir. Bu
onu göstərir ki, insan həmin fəaliyyəti mənimsəmiĢdir.
Məsələn, Ģagird latın və ya kiril qrafiki ilə sərbəst Ģəkildə
yazmağı və oxumağı bacarırsa onun həmin fəaliyyəti
mənimsədiyini söyləyirik. Əksinə, Ģagird latın və ya kiril
qrafiki ilə yazılmıĢ mətni oxuya bilmirsə, bu zaman çoxlu
səhvlərə yol verirsə deməli o, bu iĢi mənimsəməmiĢdir.
Fəaliyyətin mənimsənilməsi nəticəsində insanda müvafiq
vərdişlər və bacarıqlar yaranır və onun həmin fəaliyyəti
məvəffəqiyyətlə yerinə yetirməsini təmin edir.
Dostları ilə paylaş: |