www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
93
keçirilmə təkcə formaca oxĢarlığa görə baĢ vermir. Bəzən
leksik, qrammatik materialların məzmun və mənaca oxĢarlığı
da səhv ümumiləĢdirməyə səbəb olur. Ona görə də öyrənilən
dildə məzmun və mənaca ana dilinə oxĢar olan cəhətlər özünə
yer etməyə, baĢqa sözlə öyrənilən dilə keçirilməyə baĢlayır.
Nəticədə bu cür oxĢarlıq ikinci dərəcəli əlamətlər üzrə olduqda
çox vaxt ikinci dilə yiyələnmədə səhvlər özünü göstərməyə
baĢlayır.
Yeri gəlmiĢkən qeyd etmək lazımdır ki, generalizasiya
səviyyəsində
keçirilmə
ikinci
və
sonrakı
dilin
mənimsənilməsinə həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə
bilir. Bu zaman keçirilmənin müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki,
ikinci dili öyrənən adam artıq onda mövcud olan bilik və
bacarıqlar sisteminə istinad edir, ona görə də həmin dili
mənimsəmə imkanları xeyli artmıĢ olur. Bununla yanaĢı,
doğrudan da oxĢar, lakin qanunauyğunluğu dərk edilməyən
hallar sonrakı dilin mənimsənilməsini asanlaĢdırır.
Generalizasiya səviyyəsində keçirilmənin mənfi cəhətinə
gəldikdə, bu əvvəlki dildən zahirən oxĢar halları kor-koranə
öyrənilən sonrakı dilə aid etməklə nəticələnir. Nəticədə sonrakı
dildə aradan qaldırılması zəruri olan qüsurlar özünü
göstərməyə baĢlayır.
Diqqəti cəlb edən faktlardan biri də ondan ibarətdir ki, iki
dillilik Ģəraitində dil faktları arasındakı fərq nə qədər az olarsa,
onlar bir o qədər çox qarıĢdırılır və generalizasiya hadisəsinin
təzahürünə səbəb olur. Nəticədə keçirilmə də həmin səviyyədə
baĢ verir. Məhz buna görə də keçirilmənin həmin səviyyəsində
ikinci dili öyrənən adam keçilən dil faktlarının mühüm oxĢar
əlamətləri üzrə deyil, ikinci dərəcəli, formal əlamətləri üzrə
hərəkət edir. Bu zaman forma və ya məzmunca oxĢarlıq onun
əsas kriteriyası olur. BaĢqa sözlə demiĢ olsaq, bu cür oxĢarlıq
onun ana dili faktlarını öyrəndiyi dilin üzərinə keçirilməsi üçün
«istinad faktına» çevrilir. Keçirilmənin həmin səviyyəsində çox
vaxt
yeni
dili
öyrənən adam bu cür keçirilmənin
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
94
qanunauyğunluğunu dərk edə bilmir. Ona görə də əvvəlki dildə
və ikinci dildə oxĢar hesab etdiyi faktları fərqləndirməkdə
çətinlik çəkir. Keçirilmə bir növ dərkedilməmiĢ və
fərqləndirilməmiĢ xarakter daĢıyır.
Psixoloji tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, fərqləndirmə
səviyyəsində keçirilməyə gəldikdə, bu əvvəlki səviyyədən bir
çox cəhətlərinə görə fərqlənir. Əvvəla, bu cür keçirilmə dili
nisbətən sonra, öyrənən adamın faktları mühüm əlamətlərinə
görə fərqləndirməyə baĢladığı dövrdə özünü göstərir. Məhz
buna görə də həmin səviyyədə keçirilmə hadisəsi daha məntiqi
və dərk edilmiĢ olur. Bu zaman istər əlamətlərin, istərsə də
prinsiplərin keçirilməsi məntiqi xarakter daĢıyır. Keçirilmədə
onlar faktların mühüm əlamətlərinə istinad etdiklərinə görə bu
cür keçirilmə həmiĢə müsbət xarakter daĢıyır, insanın yeni
fəaliyyət sahəsində düzgün bilik, bacarıq və vərdiĢlərə
yiyələnməsini asanlaĢdırır.
VərdiĢlərin qarĢılıqlı təsirində interferensiya hadisəsi.
Psixoloji tədqiqatlar artıq çoxdan sübut etmiĢdir ki, insan hər
hansı bir yeni vərdiĢə yiyələnərkən istər-istəməz belə bir
qanunauygunluqla qarĢılaĢır: yeni məsələ ilə rastlaĢan insan
fəaliyyət zamanı artıq onda yaranmıĢ, formalaĢmıĢ olan
priyomlardan istifadə etməyə çalıĢır. Bu zaman insan artıq
əvvəllər oxĢar məsələlərin həllində tətbiq etdiyi priyomları yeni
məsələnin həlli prosesinə keçirir. Burada fəaliyyət
priyomlarının keçirilməsinin məvəffəqiyyəti öz həlli üsulları
nöqteyi-nəzərindən həmin məsələlərin oxĢarlığının nə qədər
düzgün qiymətləndirilməsindən asılıdır. Məhz buna görə də
həmin iĢlərin məqsədləri və obyektləri insan tərəfindən oxĢar
kimi qavranıldıqda, lakin həmin iĢlərin icra, nəzarət və mərkəzi
tənzimolunma üsulları fərqləndikdə vərdiĢlərin mənfi
keçirilməsi və ya interferensiya hadisəsi baĢ verir.
Burada vərdiĢlərin mənfi qarĢılıqlı təsiri onda ifadə
olunur ki, əvvəl yaranmıĢ vərdiĢlər yeni vərdiĢin yaranmasını
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
95
çətinləĢdirir və ya onun səmərəliliyini aĢağı salır. Məsələn, kiril
əlifbası ilə yazı vərdiĢlərinə yiyələnmiĢ adam birdən birə latın
əlifbası ilə (latın qrafiki) yazmağa baĢladıqda ciddi çətinliklə
qarĢılaĢır.
Bu cür ləngimənin və ya interferensiyanın baĢ verməsinin
əsas səbəbi əvvəl yaranmıĢ vərdiĢin fəaliyyətə baĢlamasını
təhrik edən assosiasiyadan irəli gəlir. Bu o deməkdir ki, əgər A
qıcıqlandırıcı və B reaksiyası arasında möhkəm Ģərti refleks-
assosiasiya yaranmıĢ olarsa, onda həmin A qıcıqlandırıcı ilə
yeni B hərəki reaksiyası arasında assosiasiyanın yaranması
çətinləĢəcəkdir. Bu zaman assosiativ ləngimə və ya
interferensiya özünü göstərəcəkdir.
Psixoloji ədəbiyyatlarda interferensiyanın baĢqa növünün
də mövcud olduğu göstərilir. Psixoloqlar belə hesab edirlər ki,
yeni vərdiĢ bu və ya digər Ģəkildə yarana və möhkəmlənə bilər.
Lakin, hər halda, həmin yeni vərdiĢin tətbiqi lazım gəldikdə
onun tətbiqinin ya ləngiməsi baĢ verə bilər, ya da yeni vərdiĢin
əvəzinə əvvəl yaranmıĢ, indiki halda lazım olmayan vərdiĢ
özünü göstərə bilər. Bu zaman bir növ interferensiya
reproduktiv ləngimə Ģəklində özünü göstərir.
Ġnterferensiya hadisəsinə pedaqoji təcrübədə, Ģagird və
tələbələrin fəaliyyətində tez-tez rast gəlmək olur. Bu baxımdan
dillərin mənimsənilməsində, yazı və oxu vərdiĢlərinə
yiyələnmə prosesində interferensiya hadisəsinə tez-tez özünü
göstərir.
AparılmıĢ tədqiqatlar Ģagirdlərin düzgün yazı vərdiĢlərinə
yiyələnməsi zamanı reproduktiv ləngimənin təsirinə məruz
qaldıqlarını göstərmiĢdir. Belə ki, hər hansı bir orfoqrafik
qaydaya aid Ģagirdlərdə yaranmıĢ vərdiĢ digərinə mənfi təsir
göstərir. ġagird əvvəlki vərdiĢin təsiri altında səhvə yol verir.
Məsələn, o, sözləri ayrılıqda yazmaq vərdiĢinə yiyələnir.
Həmin söz baĢqa bir sözlə birləĢərək mürəkkəb söz əmələ
gətirdikdə və bitiĢik yazılmalı olduqda çox vaxt Ģagird əvvəlki
vərdiĢin təsiri altında hərəkət edir. Deməli, bu zaman əvvəl
Dostları ilə paylaş: |