www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
157
eyniləĢdirməklə bağlı bütün sənədlərdə onun sifətinin (üzünün) Ģəkli
olması tələb edilir. Bununla yanaĢı olaraq bizim sifətimiz
emosiyalarımızın,
hisslərimizin,
əhvalımızın,
vəziyyətimizin,
istəklərimizin ifadəçisinə çevrilir, o bizə təkcə verbal yolla deyil, qeyri-
verbal yolla da, zəngin mimiki imkanlarımızın köməyilə də ünsiyyətə
girmək imkanı verir. Dolayı mənada, insan Ģəxsiyyəti onun «ruhunun»,
baĢqa sözlə, onun bütün psixi təzahürünün «sifətidir». Ġnsana məxsus
olan fərdi-psixoloji xassələrin təzahür xüsusiyyətlərinə, onun ünsiyyət
üslubuna, davranıĢına, fikir və ideyalarına görə onu aydın
eyniləĢdirməyimiz və onun gələcək davranıĢının istiqamətini
proqnozlaĢdırmağımız heç kimdə Ģübhə doğura bilməz.
Bütün yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq deyə bilərik ki,
şəxsiyyət fərdin özünü cəmiyyətlə eyniləşdirməsinə imkan verən
davamlı fiziki və psixi xarakteristikasının məcmuundan ibarətdir.
ġəxsiyyət insanın psixoloji siması olub, Ģüura, mənliyə malik
olan, öz hərəkətlərinə cavabdeh, ictimai münasibətlərin fəal iĢtirakçısı
olan adamdır. Şəxsiyyət müəyyən ictimai-tarixi dövrdə yaşayıb fəaliyyət
göstərən, gerçəkliyi dərk edib müəyyən istiqamətdə dəyişdirən, ünsiyyətə
girməyi bacaran konkret canlı insandır.
III.5.2. Ġnsan, fərd, Ģəxsiyyət və fərdiyyət
İnsan, fərd, şəxsiyət və fərdiyyət anlayıĢları bir- biri ilə
müəyyən əlaqəyə malik olsa da onları eyniləĢdirmək olmaz. Onların
içərisində ən geniĢ anlayıĢ «insan» anlayıĢıdır. Həm fərd, həm Ģəxsiyyət,
həm də fərdiyyət eyni zamanda insandır (bax Ģəkil 3). Ġnsan həyata insan
kimi gəlir. Ġnsan dölünün genlərində insan üçün zəruri olan əlamət və
keyfiyyətlərin inkiĢafı üçün anadangəlmə zəmini qoyulmuĢ olur. Yeni
doğulmuĢ uĢağın bədəninin konfiqurasiyası düz yerimək imkanı yaradır,
beyinin strukturu intellektin inkiĢaf imkanını təmin edir, əlin quruluĢu
gələcəkdə əmək alətlərindən istifadə prespektivləri yaradır. Bütün bunlar
körpəni özünün imkanlarına görə bir insan kimi heyvan balalarından
fərqləndirir. Beləliklə körpənin insan nəslinə aidliyi təsdiq olunur və
fərd anlayıĢının aĢkara çıxmasına gətirib çıxarır. «Fərd» anlayıĢında
insanın növə mənsubluğu öz əksini tapır. Belə ki, hər bir insan eyni
zamanda fərd, hər bir fərd isə eyni zamanda insandır. Ona görə də yeni
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
158
doğulmuĢ uĢaq da, ağlını itirmiĢ səfeh də, yaĢlı vəhĢi insan da, mədəni
ölkələrin yüksək intellektə malik olan insanları da fərd hesab olunur.
Deməli, bir konkret adamı fərd adlandırmaqla onun potensial insan
olduğunu təsdiq edirik.
ġ
ƏKIL
5.
«Ġ
NSAN
»,
«
ġƏXSIYYƏT
»,
«
FƏRD
»
VƏ
«
FƏRDIYYƏT
»
ANLAYIġLARININ HƏCMLƏRINƏ GÖRƏ QARġILIQLI ƏLAQƏSI
(R.S.
N
EMOVA GÖRƏ
).
Lakin bütün fərdləri Ģəxsiyyət adlandırmaq olmaz. Yeni
doğulmuĢ uĢaq, ağlını itirən səfeh Ģəxsiyyət hesab olunmur. Bir fərd
kimi doğulmuĢ insan tədricən ictimai münasibətlər qovuĢuğunda,
sosiallaĢma nəticəsində Ģəxsiyyətə çevrilir. Nəticədə o təkcə
baĢqalarından fərqlənmir, eyni zamanda tarixi prosesin iĢtirakçısına
çevrilir. Hər bir Ģəxsiyyət cəmiyyətdə yaĢayan konkret canlı insan
olmaqla, gerçəkliyi dərk edib dəyiĢdirmək, fəallıq göstərmək, baĢqaları
ilə ünsiyyətə girmək imkanına malik olur.
«Fərdiyyət» anlayıĢına gəldikdə, hər bir adamın Ģəxsiyyəti
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
159
yalnız ona məxsus əlamət və xüsusiyyətlərin məcmuuna malik olur və
onun fəaliyyətini təĢkil etməklə həmin adamı baĢqalarından fərqləndirir.
Fərdiyyət insanın temperamentinin, xarakterinin əlamətlərində,
adətlərində, üstünlük təĢkil edən maraqlarında, idrak proseslərinin
keyfiyyətlərində, qabiliyyətlərində, fərdi fəaliyyət üslubunda və s.- də
təzahür edir. Ġki elə adam tapmaq mümkün deyildir ki, onlarda qeyd
etdiyimiz psixoloji xüsusiyyətlər eyni olsun. Ġnsan Ģəxsiyyəti özünün
fərdiyyətliliyinə görə təkrarolunmazdır. «Fərd» və «ġəxsiyyət»
anlayıĢlarında olduğu kimi, «fərdiyyət» və «Ģəxsiyyət» anlayıĢlarını da
eyniləĢdirmək mümkün deyildir. Onlar yalnız vəhdət təĢkil edirlər.
III.5.3. ġəxsiyyətin psixoloji strukturu
ġəxsiyyətin özünəməxsus psixoloji strukturu vardır. Psixoloji
ədəbiyyatda qeyd olunduğu kimi, insanın Ģəxsiyyətə çevrilməsi üç
psixoloji kateqoriyanın nəticəsidir. Bunlar: inikas – ünsiyyət –
fəaliyyətdir. Bu baxımdan Ģəxsiyyətin psixoloji strukturunun əsasında
birinci növbədə onun idrak prosesləri durur. Ġnsan həyata gəldikdən
sonra duyğu olqanları vasitəsilə ətraf mühit cisim və hadisələrini əks
etdirərək psixi inkiĢafa nail olur. Bu prosesdə onu əhatə edənlərlə
ünsiyyət xüsusi əhəmiyyətə malikdir. ġəxsiyyətin strukturunda onun
idrak prosesləri əsasında və onunla yanaĢı aĢağıdakı baĢlıca
yarımstrukturları, komponentləri qeyd olunur:
-
Şəxsiyyətin istiqaməti. Buraya onun dünyagörüĢü, ictimai
mövqeyi, tələbatları, maraq və meylləri, əqidə və idealları, adət və
ənənələri, ideya və praktik yönəliĢlik sistemi və s. daxildir. Bu zaman
yönəliĢliyin komponentlərindən biri dominantlıq təĢkil edir və aparıcı
olur. BaĢqaları isə istinad rolunu oynayır. Dominantlıq təĢkil edən
istiqamət Ģəxsiyyətin bütün psixi fəaliyyətini müəyyənləĢdirir.
-
ġəxsiyyətin strukturunda sonrakı mühüm yarımstrukturunu
onun
hazırlıq səviyyəsi təĢkil edir. Buraya Ģəxsiyyətin əldə etdiyi bilik,
bacarıq və vərdiĢlər sistemi daxildir.
ġəxsiyyətin strukturunda mühüm yer tutan yarımstrukturlardan,
komponentlərdən biri də onun imkanlarını müəyyənləĢdirən və
fəaliyyətin müvəffəqiyyətini təmin edən qabiliyyətlər sistemindən
ibarətdir.
ġəxsiyyətin strukturunda mühüm yer tutan digər komponenti