www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
160
insanın həyatda qazandığı davranıĢ forması, baĢqa sözlə onun
xarakteridir.
Nəhayət, bu komponentlərin hamısının üzərində Ģəxsiyyətin
mənliyi, yəni özünü dərk edib anlaması, öz davranıĢını nizama salıb
idarə etməsi «hökmranlıq» edir.
ġəxsiyyətin strukturunun daha çox yayılmıĢ bu cür ənənəvi
təhlili ilə yanaĢı onu digər aspektlərdən də xarakterizə etmək
mümkündür. Bunun üçün birinci növbədə Ģəxsiyyətin strukturunun
aĢağıdakı qrafikinə nəzər yetirək
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
ġəxsiyyət
ġüursuzluq
ġüur
Ümumi növ
tendensiyalar
ı
Arxetip
«Kölgə»
Növün,
etnosun
tendensiyalar
ı
Arxetip
«BaĢqaları»
SıxıĢdırılmıĢ,
unudulmuĢ,
rədd
edilmiĢ, arzu olunmaz,
qeyri-aktual
Özü, ətrafdakılar və
aləm
haqqında
informasiya
Mühitin,
etnosun,
xalqın
dəyərləri
ÜmumbəĢəri
dəyərlər
Ġblis Yoldançıxaran Qeyri Mən
Mən
Peyğəmbər Allah
Kollektiv Ģüursuzluq
ġəxsi Ģüursuzluq
ġəxsi Ģüurluluq
Kollektiv Ģüurluluq
KeçmiĢ
Gələcək
Ġndi
ġəkil 6. ġəxsiyyətin strukturu (prof. S.Ġ.Seyidova görə)
163
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
164
ġəkli nəzərdən keçirdikdə ilk növbədə diqqəti Ģüur və
Ģüursuzluğun qarĢılıqlı təsir yolu, üsulu ilə bağlı sual cəlb edir.
ġəxsiyyətin vəhdətini anlamaq üçün «Ģüurun istiqaməti» və
«Ģüursuzluğun istiqaməti» anlayıĢlarını aydınlaĢdırmaq olduqca
vacibdir. Bu məsələ bir çox psixoloji məktəb və istiqamətlər tərəfindən
qaldırılmıĢ, görkəmli alim və tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmiĢdir.
Lakin bu vaxta qədər həmin məsələ açıq qalmıĢ, yönəliĢlik onun
istiqamətləndiyi obyekti axtarmağa «səbəb olmuĢdur». Daxili və xarici
aləmdə mövcud olan nəhayətsiz müxtəliflik sayəsində isə buna nail
olmaq praktik olaraq mümkün deyildir. Məhz buna görə də biz insanın
Ģüur və Ģüursuzluğunu obyektə deyil, zamana «yönəltməyə» cəhd
göstərməyi vacib bildik. Nəticədə Ģüurun gələcəyə, Ģüursuzluğun isə
keçmiĢə yönəliĢliyinin mümkünlüyünü zənn etmək imkanı yaranmıĢdır.
Bununla da Ģüurun gələcəyə yönəliĢliyi insanda hadisənin baĢ
verməsindən qabaq onun inkiĢafını görmə qabiliyyəti kimi antisipasiya
fenomeninin olması ilə də təsdiq olunur. Bununla yanaĢı Ģüursuzluğun
keçmiĢə yönəliĢliyi tamamilə təbii haldır. Çünki, sıxıĢdırılmıĢ,
unudulmuĢ və arxetipik elementlər yalnız keçmiĢə aid ola bilər.
Beləliklə insanda keçmiĢ və gələcəyin qarĢılıqlı təsiri onun
Ģüursuzluğu və Ģüurunun qarĢılıqlı təsirindən baĢqa bir Ģey deyildir.
Bunun nəticəsi isə hal hazırda yaĢayan konkret Ģəxsiyyətdir.
ġəkildəki
ikinci
komponent
şüursuzluq və şüurun
strukturundan ibarətdir. Ġlk baxıĢda belə görünə bilər ki, bu
fenomenlərin strukturu üçlaylıdır. ġüursuzluq üçün bu laylar ümumi
nəsl arxetipi, etnos arxetipi, Ģəxsi Ģüursuzluq, Ģüur üçün isə ümumbəĢəri
qiymətlər, konkret mühitin qiymətləri və Ģəxsi Ģüur laylarıdır. Lakin bu
belə deyildir. ġüursuzluq və Ģüurun strukturu identik xarakter daĢımaqla,
müvafiq olaraq kollektiv üstəgəl Ģəxsi Ģüursuzluğu və kollektiv və Ģəxsi
Ģüurluluğu özündə əks etdirir. Bu baĢqa məsələdir ki, kollektiv
Ģüursuzluğun, eləcə də kollektiv Ģüursuzluğun daxilində həm mütləq
olanı («kölgə» - bizim Ģəxsiyyətimizin heyvani əcdadlarımızdan gələn
ən tutqun, arzuolunmaz cəhdlər və ən arzuolunan davranıĢ forması kimi
ümumbəĢəri qiymətlərin neotipləri), həm də nisbi olanı (konkret növ,
sotsium arxetipləri və konkret millətə, xalqa, sinfə, mədəniyyətə
mənsub olan qiymətlər) mövcuddur. Kontinuumda mövcud olan, özünə
yer edən Ģüursuzluqdan irəli gələn ən arzuolunmaz və Ģüurluluqdan irəli
gələn ən arzu olunan elementlərə xüsusi ad vermək mümkündür.
Bunlara əsaslanmaqla Ģəxsiyyətin müxtəlif tiplərini xarakterizə etmək