www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
172
Q.Olport və
Q.Merreyin persionoloji nəzəriyyəsidir.
Amerika psixoloqu
Qordon Olport (1897- 1967) Ģəxsiyyətin öyrənilməsinə sistemli
yanaĢmanın ilk təĢəbbüskarlarından biri olmuĢdur. Onun fikrincə insan
«açıq sistemdən» ibarətdir. Bu o deməkdir ki, insanın inkiĢafı daima
baĢqa adamlarla qarĢılıqlı əlaqədə, qarĢılıqlı münasibətdə baĢ verir.
Ġnsan təkcə onu əhatə edənlərə nə isə bəxĢ etmir, özü də onlardan nə isə
alır. Olport Ģəxsiyyətə insanlar arasındakı geniĢ əlaqə sistemindən
törəyən bir hadisə kimi baxır. Olporta görə Ģəxsiyyət münasibətlərin qəti
modelidir. Olporta görə Ģəxsiyyətin inkiĢafı bioloji tələbatların
məcburiyyətindən azadlığı, onun motivlərinin avtonomluq dərəcəsi ilə
müəyyən edilir.
ġəxsiyyətin eksperimental nəzəriyyələri içərisində Amerika
psixoloqu A.Kellinin (1905- 1966) «Şəxsiyyətin konstruktorlar»
konsepsiyası da xüsusi yer tutur. Onun fikrincə Ģəxsiyyətin psixi
proseslərinin təĢkili onun gələcək hadisələri qabaqcadan necə
sezməsindən, düĢünməsindən asılıdır. Bu fərziyyələrin təsdiq
olunmaması sisteminin çox və ya az dərəcədə yenidən təĢkil edilməsinə
gətirib çıxarır ki, bu da gələcək haqqında sonrakı xəbərvermənin
adekvatlığını yüksəltməyə səbəb olur. Kelli bir sıra konkret psixoloji
metodikalara tətbiq oluna bilən «repertuar şəbəkə» metodiki prinsipini
iĢləyib hazırlamıĢdır. Hal-hazırda bundan klinik və təlim
psixologiyasında müvəffəqiyyətlə istifadə olunur.
ġəxsiyyətin əsas nəzəriyyələri içərisində koqnitiv nəzəriyyə də
mühüm yerlərdən birini tutur. Bunlardan ən çox diqqəti cəlb edəni
Amerika psixoloqu L.Festinqerin koqnitiv dissonans nəzəriyyəsidir.
Bu nəzəriyyəyə görə əgər fərdin Ģüurunda eyni bir obyektə və hadisəyə
dair məntiqi cəhətdən bir-birinə zidd olan bilik qarĢılaĢırsa, onda fərd bir
növ diskomfortluq hissi keçirir və o həmin hissdən yaxa qurtarmağa
çalıĢır. Bəzən obyektiv Ģəraitdən asılı olaraq bu və ya digər Ģəkildə
hərəkət etməli olur. Bu zaman insanın bilikləri ilə real davranıĢı arasında
ziddiyyət meydana gəlir. Yerinə yetirilən iĢ cansıxıcı olur. Ona görə də
fərd bu vəzifəni yerinə yetirmək, həmin vəziyyətdən çıxmaq üçün
müvafiq obyektlər və ya hadisələr haqqında öz biliyini və ya sosial
ustanovkasını yenidən qurmağa, təĢkil etməyə çalıĢır ki, onların
arasındakı həmin ziddiyyəti aradan götürmüĢ olsun. L.Festinqerə görə
öz hərəkətinə, davranıĢına bəraət qazandırmağı gücləndirməyə çalıĢan
insan ya öz davrvnıĢını dəyiĢir, ya özünün hərəkətinin bağlı olduğu
obyektə münasibətini dəyiĢir, ya da həmin davranıĢın özünə və
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
173
baĢqalarına əhəmiyyətini qiymətdən salır.
Şəxsiyyətin biheviorist nəzəriyyəsi də psixologiya tarixində
özünə müvafiq yer tutmuĢdur. Bu sahədə B.F.Skinnerin (1904-1990)
nəzəriyyəsi xüsusilə diqqəti cəlb edir. B.Skinner müasir Amerika
biheviorist psixologiya məktəbinin nümayəndəsi olmuĢdur. O,
neobiheviorizmin əleyhinə çıxmıĢ, psixologiya yalnız stimul, reaksiya
və həmin reaksiyanın möhkəmləndirilməsinin zahiri müĢahidə olunan
qanunauyğunluqlarını qeyd etməklə kifayətlənmiĢdir. B.Skiner
«Operant» (operasiya, əməliyyat sözündən) öyrənmə konsepsiyasını
irəli sürmüĢdür. Bu konsepsiyaya görə orqanizm məhz ona görə yeni
reaksiya verir ki, özü onu möükəmləndirir və yalnız bundan sonra xarici
stimul reaksiya yaradır. Ġlk növbədə Skinner operant davranıĢı bir sıra
orijinal metodika və cihazları tətbiq etməklə öyrənmiĢdir. O,
proqramlaĢdırılmıĢ təlimin əsasını qoymuĢdur.
A.Bandur və D.Dollardın sosial təlim nəzəriyyələri də
Ģəxsiyyətin biheviorist nəzəriyyələri içərisində özünəməxsus yer
tutmuĢdur.
Nəhayət, humanist nəzəriyyə də Ģəxsiyyət haqqında psixoloji
nəzəriyyələr içərisində özünə sanballı yer tutmuĢdur. Bunlardan
K.Rocersin və A.Maslounun özünüaktuallaĢdırma nəzəriyyəsi və
R.Meyyin ekzistensional psixologiyası xüsusi diqqət doğurur. Həmin
nəzəriyyə tərəfdarları Ģəxsiyyətə cəmiyyətdəki həyat və fəaliyyət
prosesində yaranan hər hansı bir psixoloji törəmə kimi, insan
təcrübəsinin inkiĢafı, ictimai davranıĢ formalarının mənimsənilməsi
məhsulu kimi baxırlar.
Həmin istiqamətin nümayəndələrinin əsərlərində tez- tez belə bir
fikir irəli sürülür ki, insanda əvvəlcədən humaniod, altruistik tələbatlar
mövcud olur və məhz həmin tələbatlar insan davranıĢının mənbəyini
təĢkil edir.
Humanist psixologiya məktəbinə mənsub olan amerika psixoloqu
Karl Rocers (1902- 1987) Ģəxsiyyətin strukturunun fundamental
komponenti kimi mən konsepsiyasını qəbul etmiĢdir. Onun nəzəriyyəsi
özünüaktuallaşdırma adı ilə məĢhurdur. Onun fikrincə mən konsepsiya
subyektdə ətraf mühit (birinci növbədə sosial mühit) arasındakı qarĢılıqlı
təsir prosesində formalaĢır və onun davranıĢının özünütənziminin
inteqral mexanizmini təĢkil edir. Mən konsepsiya və ideal mən
haqqındakı təsəvvürləri arasındakı uyğunlaĢma, eləcə də bilavasitə real
təcrübə və real «mən» arasındakı uyğunluğun pozulması
özünüaktuallaĢdırma cəhdi yaradır.