MahirəNərimanqızı
Yüklə 5,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Diqqətin paylanması
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
16 16 arasındakı kontrastı, təsir etmə müddətini, həmçinin qıcıqlandırıcıların yeniliyi və qeyri-adiliyini, Ģəraitin kəskin dəyiĢməsini və s. aid etmək olar. Qeyri-ixtiyari diqqətə səbəb olan digər amillərə isə biz insanın maraq və tələbatlarına, onun daxili vəziyyətinə üyğun gələn qıcıqlandırıcıları aid edə bilərik. Qeyri-ixtiyari diqqətin fizioloji mexanizmi Ġ.P.Pavlovun qeyd etdiyi bələdləĢmə refleksidir. O hər bir yeni stimula qarĢı insanın reaksiyası kimi təzahür edərək, hiss üzvlərini yeni obyektin qavranılmasına hazırlayır. Qeyri-ixtiyari diqqətdən fərqli olaraq ixtiyari diqqət insanın Ģüurlu məqsədi ilə bağlıdır. Onu bəzən iradi, aktiv diqqət də adlandırırlar. L.S.Vıqotski qeyd edirdi ki, ixtiyari diqqət vasitəli prosesdir, yəni o müxtəlif vasitələrin: iĢarə, nitqin və qarĢıya qoyulmuĢ məqsədin vasitəsilə həyata keçirilir. Ontoqenezdə də ixtiyari diqqətin inkiĢafını izləsək, görərik ki, bu proses tədricən baĢ vermiĢdir. YaĢlılar uĢağın diqqətini sözlü təlimat vasitəsilə lazım olan obyektə yönəldirlər, onun qarĢısında məqsəd qoyaraq uĢağın fəaliyyətini təĢkil edirlər. Sonra isə uĢaq özü müstəqil Ģəkildə qarĢısına məqsəd qoymaq bacarığına yiyələnir. Fizioloji səviyyədə ixtiyari diqqətin tənzim olunmasında beynin alın payı iĢtirak edir. Diqqətin digər növü isə N.F.Dobrinin tərəfindən ixtii yaridən sonrakı diqqət adlandırılmıĢdır. Diqqətin bu növü ixtiyari diqqət kimi əvvəlcə məqsədyönlü xarakter daĢıyır və iradi cəhd tələb edir, lakin sonra fəaliyyətin məzmunu insan üçün o qədər böyük maraq kəsb edir ki, artıq iradi cəhd tələb olunmur. Məhz buna görə də həmin diqqəti ixtiyari diqqət adlandırmaq olmur. Çünki bu zaman psixi fəaliyyət iradi cəhdlə baĢlasa da sonradan bu cür iradi cəhd göstərilmədən davam etdirilir. Onu qeyri-ixtiyari diqqət adlandırmaq da mümkün deyildir. Çünki bu iĢə iradi cəhdlə baĢlanılmıĢdır. www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
17 17
17 17
17 17
17 17
17 Məhz buna görə də diqqətin həmin növünü N.F.Dobrinin ixtiyaridən sonrakı diqqət adlandırmıĢdır. Adətən, ixtiyaridən sonrakı diqqətə keçid insanın artıq iradi güc sərf etməsinin qarĢısını alır.
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
18 18 IV. 7. 4. Diqqətin xarakterik xüsusiyyətləri Psixoloji ədəbiyyatda diqqətin 5 əsas xüsusiyyətini ayırd edirlər. Bunlar diqqətin həcmi, paylanması, mərkəzləşməsi,
adamlarda eyni səviyyədə inkiĢaf etmir. Məsələn, bəzi adamlarda diqqət daha çox mərkəzləĢməyə, digərində isə paylanmaya meyl edir. Diqqətin həçmi onun eyni vaxtda əhatə etdiyi çisimlərin miqdarı ilə müəyyən edilir. Diqqətin həçmi fərdi Ģəkildə dəyiĢən bir kəmiyyət olub və əsasən bir-biri ilə əlaqəsi olmayan 5 2 obyekti əhatə edir. Əksər hallarda diqqətin həc- mini ölçmək üçün taxistoskop adlanan cihazdan istifadə olunur. Bu cihaz vasitəsilə qıcıqlandırıcılar (sözlər, fiqurlar, rəqəmlər və s.) elə nümayiĢ etdirilir ki, yoxlanılan Ģəxs nəzərini bir obyektdən diqərinə keçirə bilməsin. Diqqətin həçmi qavranılan cisim və hadisələrin bir-biri ilə nə qədər sıx əlaqədar olmasından aslıdır. Cisim və hadisələr bir birləri ilə nə qədər sıx əlaqədə olarsa diqqətin həçmi də bir o qədər böyük olar. Bunu aydın görmək üçün aĢağıdakı iki Ģəkilə nəzər salaq.
A
B Əgər birinçi Ģəkli (A) yoxlanana ani olaraq göstərib götürsək və orada neçə xətt çəkildiyini soruĢsaq dəqiq rəqəmi çətin eĢidəçəyik. Ġkinçi Ģəkli (B) göstərdikdə isə dər hal 12 çavabını alacağıq. Burada yoxlanan 3 xəttdən ibarət olan 4
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
19 19
19 19
19 19
19 19
19 qrupu birləĢdirərək cavab verir. BaĢqa bir misal. Əgər yoxlanana «ü ə n g n a a x b» hərfləri yazılmıĢ lövhəni göstərib orada neçə hərf olduğunu soruĢsaq düzgün cavab çətin alınaçaqdır. Lakin həmin hərfləri bir söz kimi birləĢdirib «günəbaxan» Ģəklində təqdim etsək burada 9 hərf olduğunu asanlıqla deyə biləcəkdir.
uzun müddət saxlanılmasında ifadə olunur. Tədqiqatlar göstərir ki, insan diqqətini yönəltdiyi obyektdə yeni tərəflər, yeni əlaqələri aĢkar etməyi bacarırsa onun diqqəti davamlı olur. BaĢqa sözlə qavranılan obyekt daima yeni məzmun kəsb edərsə bu diqqətin davamlı olmasına gətirib çıxarır. Bundan baĢqa diqqətin davamlılığı bir sıra Ģərtlərdən, məsələn, materialın çətinlik dərəcəsindən, onun anlaĢıqlılığından, subyektin ona münasibətindən, insanın yaĢından və Ģəxsiyyə- tin bir çox fərdi keyfiyyətlərindən asılıdır. Diqqətin bu xüsusiyyətini nəzərə alaraq dərs zamanı hər 10-15 dəqiqədən sonra fəaliyyət növlərinin dəyiĢilməsi məqsədəuyğun hesab olunur.
fəaliyyət növünü (və ya müxtəlif iĢləri) həyata keçirmək qabiliyyəti ilə müəyyən olunur. Diqqətin paylanmasının zəruri Ģərtlərindən biri odur ki, bu zaman icra olunan fəaliyyətlərdən biri avtomatlaĢmalı, yəni Ģüurun xüsusi nəzarəti olmadan həyata keçirilməlidir. Diqqətin paylanması insanın psixoloji və fizioloji vəziyyətindən çox asılıdır. Yorğunluq halında, diqqətin daha çox mərkəzləĢməsini tələb edən fəaliyyət növlərinin həyata kecirilməsi zamanı diqqəti paylamaq çətin olur. Bununla belə, diqqətin paylanması səviyyəsi eyni zamanda icra edilən fəaliyyət növlərinin xarakterindən, onların mürəkkəblik dərəçəsindən, həmin fəaliyyət növləri sahəsində insanın bacarıq və vərdiĢlərinin avtomatlaĢma səviyyəsindən də asılı olur.
Yüklə 5,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|