MahirəNərimanqızı
Yüklə 5,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs Mərkəz i Ümumi psixologiya. Psixologiya
27
dıcılığıdır. Bu mənada «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı, S.ġirazi, Nizami, N.Tusi, Nəsimi, Füzuli, M.F.Axundov, Sabir, C.Məm- mədquluzadə və digər mütəfəkkirlərin yaradıcılığı Azərbaycan psixoloji fikrinin yaranması, inkiĢafı və formalaĢmasında əhəmiyyətli rol oynamıĢdır. Onların yaradıcılıığı bir tərəfdən xalqın təfəkkür tərzinin inkiĢafına təkan vermiĢ, digər tərəfdən bu əsərlərin özündə həyat reallıqları əksini tapmıĢdır. Yəni Azərbaycan xalqının keçdiyi inkiĢaf yolunun mərhələlərini müəyyənləĢdirməkdə bu əsərlər gözəl bir mənbədir. Professor Ə.S.Bayramov yazır: «Hər bir xalq və ya etnos özünü düzgün dərk edib qiymətləndirmək və tərəqqiyə nail olmaq üçün yalnız özünün sosial-iqtisadi tarixi keçmiĢinə deyil, həm də öz psixoloji keçmiĢinə dərindən bələd olmalıdır». Azərbaycan xalqının islam dininin Azərbaycana gəliĢinə qədərki həyat, məiĢət və təfəkkür tərzi Ģifahi xalq ədəbiyyatın- da və «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında çox bariz Ģəkildə öz əksini tapmıĢdır. Dastanda totemizmin, Ģamanizmin, çoxallahlığın xeyli açıq və gizli əlamətləri vardır. Əsərdə Basatı aslan bəsləyir və eyni zamanda Basat deyir: «Anam adın sorar olsan Qaba Ağac, atam adın deyirsən Qocan Aslan, mənim adım sorarsan Aruz oğlu Basat». Dastan belə baĢlayır: «Xanım hey!» Belə bir baĢlanğıc, «hey» nidadır, niskildir, çağırıĢdır. Əl çatmayan, ötüb keçmiĢ, yanğı yaradan bir hissdir. Daxilin, genin, idrakın uyuĢmadığı bir mühitə düĢərək xiffəti, fəryadıdır. Tarixçi Gizo yazırdı: «Elə ki, xalqların arxasında uzun və Ģərəfli tarix durdu, onlar nə qədər çalıĢsalar da, bu keçmiĢdən ayrıla bilməyəcəklər. Onlar hətta bu keçmiĢi məhv etməyə çalıĢdıqları zaman belə onun təsiri altında olacaqlar». Qədim türklər islamdan qabaq çoxallahlı idilər. Onlar öz qılınclarına and içir, suyla xəbərləĢir, qurd üzü mübarəkdir deyirdilər. www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya 28 Deməli, xalqın etnogeni ilə mühiti arasında uyğunluq olduqda xalq inkiĢaf edir. Onların arasında ziddiyyət olduqda isə mənəviyyatda, əxlaqda deformasiya baĢ verir. Bəzən xalqın etnogeninə, düĢüncə tərzinə yad, yabançı olanı ona doğru, düzgün kimi təqdim edir, inandırmağa çalıĢırlar. Psixoloji fikrin inkiĢaf mərhələlərinin müəyyənləĢdiril- məsində Ģifahi xalq ədəbiyyatının, klassiklərimizin yaratdıqları əvəzsiz xəzinədir. «Kitabi-Dədə Qorqud»da baĢlıca ideyalardan biri əsarət- dən, mütilikdən, kökünə, soyuna dönük çıxmaqdan ölümün üs- tün tutulmasıdır. Etibar, inam, sədaqət, ləyaqət aparıcı xətlərdən birini təĢkil edir. Beyrəyin niĢanlısı yalnız onun dirisinə yox, ölüsünə də sadiq qalacağını bildirir: «Erkək sinəyi (milçəyi) üzərimə qondurmam», - deyir. Dastanda ən çox diqqəti cəlb edən azadlıq, azad fikir, qadın və kiĢi bərabərliyi, qadının uca, yüksək tutulmasıdır. Qanlı Qoca oğlu Qanturalı evləndirmək istəyir və ondan nə sayaq qız itsədiyini soruĢur. Qantural deyir: «Baba, mən yerimdən durmadan ol durmuĢ ola, mən qanlı kafər əlinə varmadan ol varmıĢ, mənə baĢ gətirmiĢ ola». Mərdlik, məğrurluq, qeyrət eynilə qıza, qadına da xas olub. Ərləriylə, sevgililəriylə bir meydanda döyüĢən qadınlar eyni zamanda onların qürurunu sındırmamağa, kiĢilərin yanında qürrələnməməyə çalıĢıblar: «Öyünərsə ər öyünsün – aslandı. Öyünməklik övrətlərə böhtandır. Öyünməklə övrət ər olmaz», - deyiblər. Dədə Qorqud dünyasının əxlaq qaydaları, mərdlik, ləya- qət, Ģərəf, nəciblik anlayıĢları azərbaycanlı psixologiyasının, xarakterinin təməlidir. Zaman-zaman dəyiĢən, zənginləĢən, bəziləri itib-batan, bir çox keyfiyyətləri deformasiyaya uğrayan azərbaycanlı psixologiyasının etnogeni, nüvəsi Dədə Qorqud dövründə təĢəkkül tapmıĢ, formalaĢmıĢdır. Dədə Qorqud fəlsəfəsi bəĢəridir, ölməzdir, insanı saflaĢ- www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs Mərkəz i Ümumi psixologiya. Psixologiya
29
dırandır. «Hanı dediyim bəy ərənlər? Dünya mənim deyənlər? Əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya kimə qaldı? Gəlimli, gedimli dünya. Son ucu ölümlü dünya». Azərbaycanda psixoloji fikrin birinci mərhələsi eramız- dan əvvəl baĢlayıb, islam dininin Azərbaycana gəliĢiylə baĢa çatır. Lakin ikinci dövr asanlıqla, birdən-birə yaranmadı. Neçə əsrlər boyu paralel yaĢadı. Elə bugünkü günümüzdə də bu para- lelliyin bir çox cəhətləri davam edir, yaĢayır: adət-ənənələri- mizdə, andımızda, xarakterimizdə. «Ġslamiyyətdə milli mənsubiyyət yoxdur» Ģüarı ilə Azəbaycan dünyasına daxil olan islam dini millətlərin, xalqların müxtəlifliyini, özünəməxsusluğunu, milli simasını dini biliklərlə əvəz etməyə çalıĢdı. Bu isə təfəkkürdə, düĢüncədə inam və əqidədə yeniləĢmə demək idi. Ġslam dini təkcə qılıncla yox, siyasətlə, ideologiya ilə, Ģüurlara təsirlə, inandırma yolu ilə yayıldı. Bu yayılma müəyyən müddət türk dilinin sıxıĢdırılması, fars və ərəb dilinin yayılması idi. Yalnız XV-XVI əsrlərdən baĢlayaraq yenidən türk dili ədəbiyyata, mədəniyyətə qayıtmağa baĢladı. Xətai, Füzuli kimi böyük Ģairlər yetiĢdi. AĢıq Ģeri inkiĢaf etdi. Bu, xalqın təfəkkürünün, oyanıĢının, Ģüurunun yeni dövrü idi. Xalq fars, ərəb təsirindən qurtulub, kökünə qayıtmaq istəyirdi. Bu, yeni qayıdıĢ idi. Artıq bu dövrdə qədim türklərdəki adət- ənənələr, qadın sərbəstliyi, inamlar dəyiĢmiĢdi. Əgər islam dini ərəblərə inkiĢaf, qadın hüququ, cəhalətdən qurtarmaq imkanı vermiĢdisə, qədim türklərin bir çox sərbəstliyi, azadlığı buxovlanmıĢdı. Ġslam dininin Azərbaycana gəliĢi ilə burada ərəb, fars, türk və digər etnos və xalqların dünyagörüĢü, mədəniyyəti, adət-ənənələrinin sintezindən yeni mədəniyyət, yeni təfəkkür yaranmağa baĢladı. Farsların ədəbiyyatı, ərəblərin fəlsəfəsi, türklərin ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi təfəkküründən, adət- ənənələrindən yeni dünyagörüĢü yarandı. ġəxsiyyətin formalaĢmasında orta əsrlərdən baĢlayaraq Yüklə 5,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|