www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
70
görə də o heç bir bioloji məna kəsb etmir. Bu, hazırlıq
mərhələsi sayılır. Ağacdan istifadə davranıĢın icrası
mərhələsidir və meymunun bioloji tələbatının ödənilməsinə
yönəldilir. Ġlk hazırlıq mərhələsi heç də öz-özünə yaranmır.
Yəni adi halda ağac meymun üçün heç bir məna kəsb etmir.
Əgər meymun ağacı ondan istifadə etmək məqamında görürsə
və ondan istifadə edirsə, bu yem və ağac arasındakı
münasibətin uzlaĢdırılmasıdır. Əgər meymun baĢqa bir vasitə
tapa bilsə, ağac onun üçün heç bir bioloji məna kəsb etməz.
Beləliklə, üçüncü mərhələyə keçərkən daha mürəkkəb
əməliyyat yerinə yetirmir. DavranıĢ aktında vahid prosesdə
birləĢdirmələr hissələrə ayrılır. Göründüyü kimi, intellekt o
zaman yaranır ki, hazırlıq prosesi keçilsin, bu və ya digər
əməliyyat, vərdiĢ birləĢərək həyata keçirilsin.
Ġntellektual davranıĢ cəhd və sınaq üzərində deyil, yeni,
fərqli Ģəraitdə ondan istifadə üzərində qurulur. Məsələn, metal
tor çəkilmiĢ çəpərdən toyuq necə keçir? Bayıra çıxmaq üçün o
kor-koranə Ģəkildə o tərəf bu tərəfə qaçır. Nəhayət, təsadüf
nəticəsində o çıxıĢ yolunu tapır. Ali heyvanlar (quĢlar) isə
özlərini fərqli Ģəkildə aparırlar. Onlar da bir sıra sınaq
hərəkətləri edirlər. Lakin bu sınaqlar kor-koranə deyil,
əməliyyat hərəkətləridir. Qapısı bağlı qəfəsdən çıxmaq üçün
meymun öyrəĢdiyi, əvvəllər istifadə etdiyi lingi fırladır. Bu,
səmərə vermədikdə lingi gəmirməyə baĢlayır. Daha sonra isə o
yeni metod axtarır və çıxmaq üçün düzgün həll üsulunu tapır.
Bu situasiya göstərir ki, meymun vəziyyətdən çıxmaq, onu həll
etmək üçün «düĢünə bilir».
Ġntellektual davranıĢa malik olan heyvanlar üçün ətraf
aləmin inikası necə baĢ verir?
Ġntellektual davranıĢın ilk mərhələsi növbəti, ikinci
mərhələyə hazırlıqdır. Növbəti mərhələ isə heyvanın yalnız
ayrı-ayrı Ģeyləri qavraması yox, həm də onlar arasındakı
münasibəti müəyyənləĢdirməkdir. Heyvanın intellektual dav-
ranıĢının inkiĢafı nəticəsində onda anatomik-fizioloji dəyiĢiklik
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
71
baĢ verir. Bu ilk növbədə baĢ beyində gedən dəyiĢikliklərlə
bağlıdır. ĠnkiĢaf daha çox beynin alın nayihəsində müĢahidə
olunur. Meymun beyninin bu sahəsi götürüldükdə o hətta iki
mərhələli əməliyyatı yerinə yetirə bilmir.
Ġntellektual davranıĢ insanabənzər meymunlarda özünün
ən yüksək səviyyəsinə çatır. Onu heyvanların psixi inkiĢafının
son həddi, insan Ģüurunun baĢlanğıc sərhəddi də hesab etmək
olar.
Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi ən yüksək
intellektual davranıĢa malik olan heyvanların da davranıĢı
bilavasitə maddi tələbatların ödənilməsi ilə bağlıdır. Ġnsan
fəaliyyəti isə onlardan keyfiyyətcə tamamilə fərqlidir.
Özünü yoxlamaq üçün sual və tapĢırıqlar
1. Psixikanın filogenezdə inkiĢafı ilə bağlı materialist və
idealist yanaĢmanın fərqi nədir?
2. Ġnsan psixikasının inkiĢafında sosial-iqtisadi amillərin
rolu barədə fikirlərinizi Ģərh edin.
3. Tropizm nədir və onun hansı növləri vardır?
4. Ġnstinktiv davranıĢla vərdiĢlərin fərqini göstərin.
5. Ġntellektual davranıĢ nədir?
6. Ġnstinktiv davranıĢla intellektual davranıĢ arasındakı
oxĢar və fərqli cəhətləri izah edin.
Ədəbiyyat
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə.. Psixologiya. Ali
əktəblər üçün dərslik. Bakı, 2002.
Ümumi psixologiya. A.V.Petrovskinin redaktorluğu lə
ruscadan tərcümə. Bakı: Maarif,
1982.
Maklakov A.Q. Obhaə psixoloqiə. – Piter, 2001,
s.70-87.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
72
Tix N.A. Predistoriə obhestva. Ġzd. LQU, 1970.
ġoven R. Ot pçelı do qorillı. M.: Mir, 1965.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
73
ĠKĠNCĠ HĠSSƏ
FƏALĠYYƏT VƏ ÜNSĠYYƏT
3 - c ü F Ə S Ġ L
FƏALĠYYƏT
Q ı s a x ü l a s ə
Fəaliyyət haqqında anlayıĢ. Fəaliyyət insanın dərk olunmuĢ
məqsədi ilə tənzim olunan daxili (psixi) və xarici (fiziki) fəallığı kimi
Fəaliyyət və Ģüurun dialektik vəhdət təĢkil etməsi.
Fəaliyyət və fəallıq. Tələbatlar fəallığın mənbəi kimi.
Tələbatlar Ġnsanın dərk olunmuĢ ehtiyacıdır. Tələbatların insanın
konkret həyat Ģəraitindən asılılığı. Tələbat və fəaliyyətin motivləri.
Fəaliyyətin quruluĢu. Fəaliyyətin quruluĢu haqqında anlayıĢ.
ĠĢ və hərəkatlar. ĠĢin idarə olunması və ona nəzarət.
Fəaliyyətin mənimsənilməsi. VərdiĢlər və onların mahiyyəti.
VərdiĢlər və mümarisələr. VərdiĢlərin qarĢılıqlı təsiri: keçirilmə və
interferensiya. Dillərin mənimsənilməsində dildaxili və dillərarası
interferensiya. Bacarıqlar və adətlər.
Fəaliyyətin əsas növləri: oyun, təlim, əmək. Onların psixoloji
xüsusiyyətləri və psixi inkiĢafda rolu.
II.3.1. Fəaliyyət haqqında anlayıĢ
Ġnsan fəal varlıqdır. O, ətraf aləmə, təbiətə fəal təsir