www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
181
aydınlığı ilə müəyyən və təsəvvür etmək imkanı verir, onu Ģərtləndirir.
İdeallar da Ģəxsiyyətin dərk olunan davranıĢ motivləri hesab
olunur. Ġdeal insanın nail olmağa can atdığı ən yaxın məqsəddir. BaĢqa
sözlə, ideallar insanın həyat və fəaliyyətində nail olmağa can atdığı ən
yüksək məqsəd hesab olunur. Ġdeallar müsbət hissi boyalarla zəngin olur
və Ģəxsiyyətin istiqamət və fəaliyyətinə aydınlıq, müəyyənlik verir.
Ġdeallar fəal və passiv ola bilir. Əgər ideallar fəal və həyatidirsə, insanı
mübarizədə qorxmaz edir, onun iradəsinə möhkəmlik, xarakterinə
qüvvət bəxĢ edir.
Sadəcə olaraq bu və ya digər ideala malik olmaq, bu və ya digər
bir Ģəxsiyyəti özünə ideal qəbul etmək və bununla kifayətlənmək çox
azdır. Bu, adamın ümumi inkiĢafına heç bir müsbət təsir göstərə bilməz.
Əsl və həlledici cəhət seçilən idealın fəal olması, mütərəqqi və müsbət
ideal uğrunda, ona çatmaq uğrunda yorulmadan mübarizə etmək əzminə
malik olmaqdır.
III. 5. 6. ġəxsiyyətin mənlik Ģüuru
Ġnsanın bir Ģəxsiyyət kimi formalaĢmasında onda mənlik
Ģüurunun inkiĢafı xüsusi rol oynayır. Mənlik Ģüurunun formalaĢması
insana özü haqqında təsəvvürlərini, özünün zahiri görkəmini, əqli,
mənəvi, iradi keyfiyyətlərini qiymətləndirmək imkanı verir. Bu
baxımdan mənlik Ģüuru insanın özünü Ģəxsiyyət kimi tanıması və dərk
etməsi prosesindən ibarətdir. Psixoloji ədəbiyyətda «mənlik Ģüuru»
dedikdə insanın özünün tələbat və qabiliyyətlərinə, fikir və hisslərinə,
davranıĢ və fəaliyyət motivlərinə Ģüurlu münasibəti nəzərdə tutulur.
Ġnsan baĢqa adamlarla qarĢılıqlı əlaqə və ünsiyyət prosesində özünü
ətraf mühitdən ayırır, özünü fiziki və psixi cəhətdən dərk etməyə
baĢlayır, bir növ öz «mənini» baĢa düĢür, anlayır. Öz məni haqqında
subyektiv təəssürat ilk növbədə onda ifadə olunur ki, insan özünün
hazırda, keçmiĢdə və gələcəkdəki eyniliyini anlayır.
Ġnsanın öz «mənini» kəĢf etməsi Ģəxsiyyətin uzunmüddətli inkiĢaf
prosesinin nəticəsidir. Bunun əsası bir növ hələ körpəlik dövründən
qoyulur. Hələ üç yaĢlı uĢaqda özü haqqında təsəvvür yaranmağa
baĢlayır. Bu dövrdə uĢaq «mən» kəlməsini iĢlətməklə özünün
müstəqilliyə olan meylini büruzə verir. Onda mənlik Ģüurunun ibtidai
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
182
forması müĢahidə olunur. UĢağın öz «mən»ini kəĢf etməsi sonrakı
dövrdə – yeniyetməlik və ilk gənclik yaĢ dövründə özünü daha aydın
göstərir. Yeniyetmədə özünə, öz Ģəxsi həyatına, Ģəxsiyyətinin
xüsusiyyətlərinə marağın yaranması onda özünüqiymətləndirmə tələbatı,
özünü baĢqaları ilə müqayisə etmək meyli yaradır. Nəticədə yeniyetmə
özü üçün öz «mən»ini bir növ kəĢf edir. Ġlk gənclik dövründə
məktəblilərdə böyüklük hissi yüksəlir. Onlar özlərinin artan imkanlarını
dərk etməyə baĢlayırlar. Bu dövrdə məktəblilərdə mənlik Ģüuru, özləri
haqqında təsəvvürləri dəyiĢir. Oğlan və qızlarda mənlik Ģüurunun
məzmunu dəyiĢir, özləri haqqında təsəvvürləri artır. Onlar özlərinin
xarici görkəmini, simalarını tamamilə yeni Ģəkildə qavramağa
baĢlayırlar. Bütün bunlar böyük məktəblilərdə «mən» obrazının
formalaĢmasına gətirib çıxarır. «Mən» obrazının əsasını insanın özü
haqqında bilikləri təĢkil edir. «Mən» obrazında insanın öz-özünə
münasibəti də xüsusi yer tutur. Ġnsan öz özünə baĢqalarına bəslədiyi
kimi münasibət göstərə bilər, hörmət və ya nifrət edər, sevər və ya
zəhləsi gedər, hətta özünü anlaya və anlamaya bilər.
Həyati faktlar göstərir ki, insanda «mən – obraz» eyni vaxtda
müxtəlif xarakterli ola bilir. Bunlara «real mən», «ideal mən» və «sosial
mən» obrazlarını aid etmək olar.
«Real mən» dedikdə insanın indiki anda özünü necə təsəvvür
etməsi, özünün bacarıq və qabiliyyətlərini, rollarını, statusunu necə
qavraması, əslində necə adam olmasını təsəvvür etməsi nəzərdə tutulur.
Bu zaman insan özünə öz gözü ilə baxır, özünü obyektiv, necə varsa elə
də qiymətləndirir. Təcrübə göstərir ki, bəzən insan özünün bu obrazını
baĢqalarından gizlədə bilir.
«İdeal mən»ə gəldikdə burada insanın özündə görmək istədiyi
keyfiyyətlərə malik obrazı nəzərdə tutulur. Burada insanın özü haqqında
idealları xüsusi yer tutur. «Ġdeal mən» obrazında insanın yüksək
qiymətləndirdiyi keyfiyyətlər öz əksini tapır. Ġnsan daima öz «ideal
mən»inə nail olmağa can atır.
«Sosial mən» digər mən – obrazlardan fərqlənir. Burada insan
həmiĢə özünə baĢqalarının gözü ilə baxır. «Sosial mən» obrazı aĢağıdakı
suallara uyğun yaradılır: baĢqa adamlar onu necə görürlər? O, özünü
baĢqalarına necə göstərmək istəyir? Özünü necə göstərsə baĢqalarının
rəğbətini qazana bilər? Məhz buna görə də insan baĢqa adamlarla
ünsiyyətə girərkən özünün «sosial mən»indən çıxıĢ edir.
Özünüqiymətləndirmə və Ģəxsiyyətin iddia səviyyəsi.