www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
21
tapmıĢdır.
Ġlkin elmi təsəvvürlər (ikinci mərhələ). Bu dövr
eramızdan əvvəl VII-VI əsrlərdən baĢlayaraq XVIII əsrin
sonuna qədər olan dövrü əhatə edir. Bu dövrdə psixologiya
elmi fəlsəfənin tərkibində inkiĢaf etmiĢdir. II mərhələnin baĢa
çatması ilə bağlı psixoloji ədəbiyyatda fikir və mövqelər fərq-
lidir. Kimi ilk psixologiya məktəbinin - assosionizmin
yaranmasıyla (XVIII əsrin sonları), kimi də fəlsəfə və təbiət
elmlərindən fərqli psixologiya terminlərinin yaranmasıyla
(XIX əsrin ortaları) II mərhələnin baĢa çatdığını qəbul edir.
Psixologiyanın inkiĢafının mərhələlərə ayrılması digər
elmlərdə olduğu kimi Ģərti xarakter daĢıyır. Bəzən psixologiya
elminin müstəqil elm sahəsi kimi yaranmasını V.Vundtun
eksperimental
psixologiya
laboratoriyasının
yaranması
tarixindən götürməyi təklif edənlər də var. Bunlarla yanaĢı
psixologiyanın müstəqil elm sahəsi kimi daha əvvəlki
dövrlərdən meydana çıxdığını qəbul edənlər də olmuĢdur. Bu,
psixologiyanın müstəqil Ģəkildə predmetinin müəyyənləĢməsi,
humanitar və təbiət elmləri sistemində öz yerini tutması,
psixikanın daxili və xarici təzahürlərinin eyni vaxtda
öyrənilməsi ilə bağlıdır. Psixologiyanın müstəqil mövqeyi
onun bir fənn kimi üniversitetlərdə tədris olunması ilə də
əlaqələndirilir. Bu isə XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərinə
təsadüf edir.
Psixoloqların böyük əksəriyyəti psixologiya elminin
müstəqil elm sahəsi kimi meydana çıxmasının tarixini XIX
əsrin ikinci yarısından, eksperimental psixologiyanın
yaranması tarixindən götürməyi daha düzgün hesab edirlər.
Ġstənilən halda qəbul etmək lazımdır ki, psixologiyanın
müstəqil elm sahəsi kimi mövcudluğu tarixi onun fəlsəfənin
tərkibində inkiĢafı tarixindən qat-qat azdır. Təbii ki, fəlsəfənin
tərkibində olduqda belə bu elm inkiĢaf etmiĢ, onun predmeti,
məzmunu təkmilləĢmiĢdir.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
22
Uzun müddət psixologiyanın predmeti ruh olmuĢdur.
Lakin müxtəlif dövrlərdə ruh anlayıĢı müxtəlif məzmun,
mahiyyət kəsb etmiĢdir. «Ruhi aləm» anlayıĢının əmələ
gəlməsi ibtidai insanların animistik görüĢləri ilə əlaqədardır.
Ġbtidai insanların təsəvvürlərində ruh bədəndən aydın surətdə
ayrılmır. Bu təsəvvürlər həyat fəaliyyəti və Ģüur, o cümlədən
yuxu, ölüm, ürəkkeçmə və s. hadisələrin elməqədərki, primitiv
– materialist Ģərhi nəticəsində əmələ gəlmiĢdi. Belə hadisələrin
səbəbini izah etməkdə çətinlik çəkən ibtidai insanlar onların
bilavasitə qavranılan zahiri cəhətlərini onun əsl mahiyyəti kimi
qəbul edirlər. Qədim insanlara görə insanın ruhu – onun
bənzəridir. Onun tələbatı və adətləri, mövcudluq Ģəraiti canlı
insanlarda olduğu kimidir.
Bununla yanaĢı, hesab edilirdi ki, ruhun baĢlıca
funksiyası bədəni fəallaĢdırmaqdır. Qədim dövrün alimləri –
psixoloqlar hesab edirdilər ki, bədən ətalətdə olan kütlədir və
onu məhz ruh hərəkətə gətirir. Ruh yalnız fəallıq üçün enerji
vermir, eyni zamanda onu istiqamətləndirir, insanın davranıĢını
tənzim edir.
Tədricən ruhun funksiyasına idrak da əlavə olundu.
Beləliklə, fəallığın mənbəyi kimi idrak, onun mərhələləri
psixoloji tədqiqatların mühüm məsələlərinə çevrildi.
Orta əsrlərdə ruhun öyrənilməsi ilə bağlı dini
nəzəriyyələr meydana çıxdı və elmi araĢdırmaları sıxıĢdırmağa
baĢladı. Buna görə də formal olaraq psixologiyanın predmeti
dəyiĢmədi, bədənin fəallığının növləri, idrakın xüsusiyyətləri,
ilk növbədə hissi idrak tədqiq olunurdu. Tənzimedici funksiya,
iradi davranıĢ, məntiqi təfəkkür və s. ilahi iradə, allaha inam
kimi təqdim olunmağa baĢlandı.
Lakin dini ideologiya real aləmə neqativ münasibət
formalaĢdırmıĢdı, haqq-təalaya qovuĢmaq istəyən insandan özü
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
23
ilə tək qalmaq tələb olunurdu. Din xadimləri hesab edirdilər ki,
mövcud olanlar artıq yaradılmıĢdır və əbədi olaraq dəyiĢməz
qalacaqdır. Yeganə radikal dəyiĢiklik yalnız insanın «ikinci
zühuru» zamanı baĢ verəcəkdir. O vaxta qədər isə heçnə
dəyiĢməyəcəkdir.
Lakin bu kimi təzyiqlərə baxmayaraq, artıq feodalizmin
daxilində mütərəqqi psixoloji təlimlər meydana çıxır. Həmin
dövrdə universitet tələbələri ilk mühazirədə professoru
qiymətləndirmək istədikdə deyirdilər: «Bizə ruhi aləm
haqqında danıĢın!».
Digər elm sahələri kimi, psixologiya elmi də tədricən
dinin təzyiqlərindən, buxovundan azad olmağa baĢladı. Antik
dövrlərdə olduğu kimi, elm yenə də obyektiv, rasional
düĢüncəyə, yanaĢmaya, ağıla, inama, real faktlara istinad
etməyə baĢladı. Lakin bununla yanaĢı, dini inamlardan hələ də
tam imtina etmək mümkün deyildi. Buna görə də
psixologiyanın predmeti dəyiĢdi. Onun predmeti ruh, ruhu
aləm deyil, Ģüur, onun məzmunu, formalaĢdırılması yolları
oldu.
Lakin bu dövr ona gətirib çıxardı ki, artıq XVIII əsrdə
faktiki olaraq idrak prosesləri psixologiyanın predmetinə
çevrildi. Eyni zamanda, davranıĢ, emosional proseslər, eləcə də
Ģəxsiyyət, onun inkiĢafı hələ də psixologiyanın predmetindən
kənarda qalırdı. Tədqiqatların belə məhdud dairəsi ilk
dövrlərdə həm də əhəmiyyətli idi. Belə ki, bu vəziyyət
psixologiyaya dini mövqedən uzaqlaĢmağa, sonra isə
eksperimental elmə çevrilməyə imkan yaratdı. Bu həm də onun
müstəqil elm sahəsinə çevrilməsinə, tədqiqat sahəsinin, pred-
metinin fəlsəfədən fərqlənməsinə, ayrılmasına təkan verdi.
Digər tərəfdən isə belə yanaĢma psixologiyanın inkiĢafına
əngəl olurdu. Buna görə də XIX əsrin ikinci yarısında bu
məsələlərə yenidən baxmaq zərurəti yarandı. Biologiyanın
Dostları ilə paylaş: |