Maktabgacha yoshdagi bolalarni ijtimoiy moslashtirishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 163 MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI IJTIMOIY MOSLASHTIRISHDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH IMKONIYATLARI https://doi.org/10.5281/zenodo.6567658 Zohidova Sanoat Raxmonovna, Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universitetining O‘zbekiston-Finlandiya pedagogika instituti Maktabgacha ta’lim fakulteti dekani, pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) Innovatsiyalar pedagogik faoliyatning o‘ziga xos turi hisoblanadi. Maktabgacha ta’limga qo‘yilayotgan hozirgi zamonaviy talablardan kelib chiqib maktabgacha ta’lim tashkilotlarini sifatli o‘zgartirishning asosiy sharti ‒ innovatsion texnologiyalardan foydalanish hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining tarbiyaviy ishlarida bola shaxsini shakllantirishda innovatsion texnologiyalardan foydalanilsa tarbiyaviy jarayonlarda yaxshi natijalarga erishish mumkin. Bola shaxsini shakllantirish, uning ijtimoiy hayotga kirishidagi muammolarga to‘g‘ri va izchil yondashish bolaning ijtimoiy moslashuvida muhim ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy moslashuv bolaning tengdoshlar guruhiga (ijtimoiy guruhga) kirishi, jamiyatda mavjud bo‘lgan me’yorlar, xulq-atvor qoidalarini qabul qilish, yashash sharoitlariga moslashish, bunda o‘zini anglash va rolli xatti-harakatlar, o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati, o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish, boshqalar bilan adekvat munosabatlar shakllanadi. Ijtimoiy moslashuv “sotsiallashuv” tushunchasining kengroq va mazmunli shakllanishi shartidir. Ijtimoiylashtirish – bolaning ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish jarayoni va natijasidir. Ijtimoiylashuv natijasida bolaga madaniyatli, bilimli shaxsga aylanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ijtimoiylashuvining natijasi bolaning maktabga tayyorgarligi hisoblanadi. Ijtimoiy oslashish muammosi butun o‘quv yili davomida dolzarb hisoblanadi. Masalan, avgust-sentabr oylarida bolalar ota- onalari va boshqa oila a’zolari bilan o‘tkazgan yozgi ta’tildan keyin katta yoshdagi guruhga o‘tadi yokimaktabgacha ta’lim tashkilotiga kelishadi. Yosh guruhlarda yuqori kasallanish ustunlik qiladi va shuning uchun ba’zi bolalar uchun ko‘pincha yangi sharoitlarga moslashish qiyin - sotsializatsiya jarayoni cheksiz vaqtga cho‘ziladi. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotiga borishning boshlanishi boladan yangi ijtimoiy muhitga moslashishni, kattalar va tengdoshlar bilan aloqalarni o‘rnatishni, xatti-harakatlarning moslashuvchanligini va moslashuvchan mexanizmlarini rivojlantirishni talab qiladi. Kundalik tartib, talablar va majburiyatlar bola uchun kutilmagan holga aylanadi va shu bilan birga uni stressli holatga keltiradi. Ba’zi bolalar uchun qiyin shart-bu guruh xonasining katta maydoni, jihozlari va odatdagi uy sharoitidan sezilarli darajada farq qiladi. Bunday holda, bolani xavfsizlik tuyg‘usidan mahrum qilmaslik uchun uni kattalarga yaqinroq, cheklanganroq joyga qo‘yish yaxshiroqdir. Bu, shuningdek, pedagogni moslashish davrida bolalarni kattalar bilan hissiy aloqada bo‘lgan o‘ta keskin ehtiyojini qondirishga majbur qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni ijtimoiy moslashtirishga qaratilgan dastlabki tayyorgarlikning yetishmasligi nevrologik reaksiyalarga olib kelishi mumkin: - Emotsional holatning buzilishi; - Uyqu va ishtahaning yomonlashishi; - Maktabgacha ta’lim tashkiloti qo‘rquvini rivojlanlantirish; - Kasallikning kuchayishi; Bolaning ijtimoiy-psixologik moslashuvi turli yo‘llar bilan sodir bo‘ladi va bevosita bolaning yoshiga, sog‘lig‘ining holatiga, yuqori asabiy faoliyat turiga, oiladagi tarbiya uslubiga va uning a’zolari o‘rtasidagi munosabatlarga, o‘yin ko‘nikmalarining rivojlanish darajasiga bog‘liq. Ko‘p jihatdan, maktabgacha yoshdagi bolalarning ijtimoiy moslashuvi ota-onalarning bolani bo‘lajak o‘zgarishlarga qanday axloqiy va jismoniy tayyorlanganiga, shuningdek, bolaning individual tipologik xususiyatlariga bog‘liq xolerik va sangvinik odamlar flegmatik melanxoliklarga qaraganda tezroq moslashadi. Bolalarning ijtimoiy moslashuvini yengillashtirish uchun ota-onalar farzandlariga yoshligidan tengdoshlar va kattalar bilan muloqot qilish san’atini o‘rgatishlari, to‘g‘ri kun tartibiga rioya qilishlari kerak. Bolaning eng kichik yoshidanoq uning mustaqilligini rag‘batlantirish kerak, keyin u sog‘lom va komil shaxs bo‘lib o‘sadi. Bolaning moslashgan birinchi belgilari; -tinch uyqu; -boshqa bolalar bilan tayyor muloqot; -pedagogning har qanday taklifiga adekvat javob berish; -normal hissiy holat; Oson moslashish bilan barcha ko‘rsatkichlar qoida tariqasida 3-4 haftagacha normallashadi. O‘rtacha moslashish darajasi 5-6 haftagacha. Jiddiy moslashuv bilan 2-6 oygacha. Shuni esda tutish kerakki,bolaning 164 noto‘g‘ri moslashish ehtimoli odatda shifokor tomonidan “xavf omillari” deb ataladigan anamnezda bir qator salbiy rivojlanish omillari bo‘lganda keskin ortadi. Og‘ir moslashuvga ega bo‘lgan bolaga, ota-onalar va tarbiyachilardan tashqari, faqat pediatr yoki tor mutaxassis yordam beradi. Jiddiy dezadaptatsiya uchun qutb turi-bu bolaning oson moslashuvi turi, bola yangi muhitga moslashganda, odatda bir necha xafta, ko‘pincha yarim oy vaqt ketadi. Bunday bola bilan deyarli hech qanday muammo yo‘q va uning xatti-harakatlarida ko‘rinadigan o‘zgarishlar odatda qisqa muddatli va ahamiyatsiz bo‘lib, bola kasal bo‘lib qolmaydi. Moslashuvning ikkita qutbli turiga qo‘shimcha ravishda, odatda bola moslashuvining “shimoliy” va “janubiy” qutblarini bog‘laydigan istmusga o‘xshash oraliq versiya ham mavjud. Bunday hollarda, biz bolaning tanasida turli xil adaptiv o‘zgarishlar davrining o‘rtacha zo‘ravonligi haqida gapiramiz. Ushbu turdagi moslashuv bilan bola o‘rtacha bir oydan ko‘proq vaqt davomida, ba’zan esa moslashish paytida yangi tashkil etilgan jamoaga moslashadi. Bundan tashqari qoida tariqasida kasallik hech qanday asoratsiz davom etadi, bu moslashishning ushbu turi va noqulay variant o‘rtasidagi farqning asosiy belgisi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ushbu turdagi moslashuv bilan bolaning kasallanishi shifokor tomonidan kamroq kuzatilishi mumkin. U bolaga tuzatish choralarini qanchalik tez buyursa, bola kasal bo‘lib qolish ehtimoli shunchalik kam bo‘ladi, ya’ni uning moslashuvi ijobiy tomonga yaqinlashadi. Bu o‘z navbatida bolaning maktab ostonasidan o‘tganida, kelajakda moslashishiga yordam beradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotiga qattiq moslashishi bilan bolaning boshlang‘ich maktab sharoitlariga yaxshi moslasha olmasligi isbotlangan. Ota-onalar va tarbiyachilar orasidagi aloqa juda muhimdir. Ota-onalar tarbiyachiga bolaning rivojlanish xususiyatlari, yomon odatlari, uyqusi, ishtahasi, sevimli ovqati, sevimli o‘yinchoqlari va boshqalar haqida aytib berishlari kerak. Bolaning ijtimoiy moslashuvi, ziddiyatlarning sabablari uning psixikasi va shaxsiyatining quyidagi xususiyatlari bo‘lishi mumkin (bundan tashqari, ijtimoiy moslashuv uchun kamida bitta holat yetarli, lekin ko‘pincha sabablar murakkab bo‘ladi): - Muloqot qilish qobiliyatining yetishmasligi; - Muloqot sharoitida o‘zini adekvat baholamaslik; - Boshqalarga nisbatan yuqori talablar (ayniqsa, agar bola intellektual rivojlangan bo‘lsa va aqliy rivojlanish darajasi o‘rtacha guruh darajasidan yuqori bo‘lsa); - Hissiy muvozanatning buzilishi; - Muloqotga xalaqit beradigan xulq-atvor, masalan suhbatdoshni kamsitish, o‘z ustunligini ko‘rsatishga tayyorlik. Bu muloqotni o‘ziga xos raqobatga aylantiradi; - Tashvish va muloqotdan qo‘rqish; - Yopish Sababiga ko‘ra, bola tengdoshlari uni o‘z doirasidan “itarib yuborganda” passiv ravishda bo‘ysunadi yoki g‘azablangan holda tengdoshlaridan qasos olish istagi bilan chiqib ketadi. Muloqot ko‘nikmalarining yetishmasligi bolaning boshqa bolalar bilan muloqot qilishiga juda muhim to‘siqdir. Ota-onadan nima uchun bola muloqot qilishni bilmasligini so‘rash kerak. Ehtimol, bola uyda tarbiyalangan tengdoshlari bilan deyarli aloqada bo‘lmagan yoki bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotisidagi birinchi ijtimoiy aloqalar muvaffaqiyatsiz tugaganidan so‘ng, ota-onalar uni u yerdan olib ketishgan, deb javob berish mumkin. Uydagi ta’limning foydaliligini inkor etmasdan tengdoshlar bilan (bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotisida yoki ko‘chada) muloqot qilishdan mahrum bo‘lish bolaning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi, o‘z-o‘zini qadrlash deformatsiyasiga, noto‘g‘ri munosabatning shakllanishiga olib kelishi mumkinligi haqida bahslashish mumkin. Muloqot ko‘nikmalarining yetishmasligi bolaning muloqot qilishda qiyinchiliklarga olib keladigan yagona narsa emas. Ko‘pncha ular boshqa salbiy hodisalar bilan bog‘liq, chunki muloqot qobiliyatlarini egallashga to‘sqinlik qiladigannarsa shaxsiyatning boshqa sohalariga ham ta’sir qiladi, bu har doim ham salbiy emas, lekin agar shunday bo‘lsa bu tuzatish ishlarini talab qiladi. Tarbiyachi shuningdek bolaga maktabgacha ta’lim tashkilotiga moslashishiga yordam berishi mumkin, u o‘zining yangi bo‘limining xususiyatlarini oldindan o‘rganishi va bolaning ota-onasi bilan o‘z harakatlarini muvofiqlashtirib, unga individual yondashuvni tanlash kerak. Guruhlarda tarbiyachilar tomonidan yaratilgan xayrixoh va qulay muhit bolalarning yangi joyga osongina moslashishiga yordam beradigan zarur shartdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuvi uchun innovatsion texnologiyalardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etib, bunda innovatsion texnologiyalardan asosan o‘yin texnologiyalaridan keng foydalaniladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning barcha o‘yinlari o‘zining mazmuni, xususiyati va tashkil etilishiga ko‘ra 2 katta turkumga bo‘linadi: 1. Ijodiy o‘yinlar: -syujetl -rolli o‘yinlar; -sahnalashtirilgan o‘yinlar; -qurish va yasashga doir o‘yinlar. 2. Qoidali o‘yinlar: -didaktik; -harakatli; 165 -musiqaviy; -ermak o‘yinlar. O‘yin texnologiyalari amaliy faoliyat hisoblanadi. O‘yin turkumlari va turlari mashg‘ulot maqsadini va bolalarning yosh va psixologik holatlarini inobatga olgan holda tanladi. Mashg‘ulotlar davomida bolalarda mas’uliyat, hayotga qiziqish va bilim olishga bo‘lgan ishtiyoqni uyg‘otish o‘yinning asosiy vazifalaridandir. O‘yin faoliyati mashg‘ulotning asosiy tushunchasini aks ettiradi. Negaki, o‘yin- bu mashg‘ulot demakdir. Kun tartibidan joy olgan har bir bo‘limning asosini o‘yin faoliyati tashkil etishi lozim. Tashkilotda mashg‘ulotlarni o‘yin faoliyati, jismoniy tarbiya va sport bilan uzviy aloqador holda olib borish mazmunli kun tartibini tashkil etish shartlaridan biri hisoblanadi. Kun tartibining to‘g‘ri tashkil etilishi va unda jismoniy tarbiyaning asosiy o‘rinni egallashi mashg‘ulotlarda va kun davomida bolalarning salomatligiga va kayfiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tarbiyalanuvchilar bilan kunning birinchi yarmi ertalabki soatlarda badab tarbiya mashg‘ulotlari olib boriladi. Tarbiyalanuvchilar umum rivojlantiruvchilar mashqlar bajaradi. Mashqlar davomida turli rangdagi, foydalanishga qulay sport jihozlaridan foydalanish bolalarning mashg‘ulotga bo‘lgan qiziqishini yanada oshiradi. Xulosa shuki, umuman olganda ijtimoiy moslashuv sog‘lom bola uchun ham, nogiron bola uchun ham murakkab jarayondir. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlari, oilalar va butun jamiyat har qanday bolaning jamiyatga kirib kelishi va uning to‘laqonli ishtirokchisiga aylanishi uchun barcha zarur choralarini ko‘rishi zarur. Yosh avlodning kelajagi bolalarning ijtimoiy moslashuviga qaratilgan kattalar faoliyatining maqsadga muvofiqligi va izchilligiga bog‘liq. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|