Malýdýr. Þîrîn’e izâfe edilen Ýrâßetü’d-de šåßiš fî þer¼i Mirßâti’l-¼ašåßiš, Mahdûm
Yüklə 331,92 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 39. CÝLT 3. FASÝKÜL ( 242) 1. Forma / 2. Kontrol 18 Mart
| 193 malýdýr. Þîrîn’e izâfe edilen Ýrâßetü’d-de- šåßiš fî þer¼i Mirßâti’l-¼ašåßiš, Mahdûm Mehâimî diye bilinen Alâeddin Ali b. Ah- med Hindî’nin (ö. 835/1432) eseri olup ya- yýmlanmýþtýr (Bombay, ts.). BÝBLÝYOGRAFYA : Abdurrahman-ý Câmî, Nefehâtü’l-üns (nþr.
Mahmûd Abîdî), Tahran 1375 hþ./1996, s. 610- 611; Hüseyin-i Kerbelâî, Rav²âtü’l-cinân (nþr. Ca‘- fer Sultân el-Kurrâî), Tahran 1344/1965, I, 66- 76, 83, 366-368; Fahreddin Safî, Reþe¼ât-ý £Ay- nü’l-¼ayât (nþr. Ali Asgar Muîniyân), Tahran 1977, I, 164; Filibeli Ahmed Hilmi, Hikmet Yazýlarý (haz.
Ahmet Koçak), Ýstanbul 2005, s. 125-135; Hüse- yin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ (haz. Mehmet Akkuþ – Ali Yýlmaz), Ýstanbul 2006, I, 341-343; Nefîsî, Tâ-
rîÅ-i Na¾m u Ne¦r, II, 762-763; Ma‘sûm Ali Þah, ªarâßiš, III, 70-71; M. Ali Müderris, Rey¼ânetü’l- edeb, Tebriz, ts., IV, 353-354; Münzevî, Fihrist, II, 1225, 1706; a.mlf.,
Fihrist-i Müþterek, Ýslâmâ- bâd 1984, III, 1376-1379; Ethé, Catalogue of Per- sian Manuscripts, s. 1583 (nr. 2914); Abdülhü- seyin Zerrînkûb, Dünbâle-i Cüstücû der Ta½av- vuf-i Îrân, Tahran 1369, s. 150-152; Mehmed
Temelli, “Muhammed Þîrîn Maðribî ve Câm-ý Ci- hânnümâ’sý”, Uluslararasý Bursa Tasavvuf Kül- türü Sempozyumu 4, Bursa 2005, s. 115-122; L. Lewisohn, “Shýrýn Magribý, Muhammad”, EI 2 (Ýng.),
IX, 484. ÿNecdet Tosun – —
( ¯ א )
Kâinatý yaratan ve idare eden en yüce varlýðýn ulûhiyyetine ortak tanýma anlamýnda bir terim. ˜ ™
þirk “ortak olmak” ve “ortak- lýk”; “ortak koþmak” anlamýndaki iþrâk- tan isim konumunda bulunan þirk ise kü- für demektir. Þirk koþana
þulana
þerîk denir ( Lisânü’l-£Arab, “þrk” md.;
Kåmus Tercümesi, “þrk”
md.). Terim olarak “Allah’ýn zâtýnda, sýfatlarýnda, fiil- lerinde veya O’na ibadet edilmesinde or- taðý, dengi yahut benzerinin bulunduðu- na inanma” demektir. Tek Tanrý’ya inan- manýn karþýtý olan inanç türleri Grekçe po- lus (çok)
ve theos (tanrý)
kelimelerinden oluþan
politeizm (polithéisme) kavramýyla ifade edilir. XIX. yüzyýlýn evrimci din anla- yýþýna göre insanlýk politeist dinlerden ön- ce atalarýn ruhlarýna ve tabiat üstü varlýk- larla temellendirilmiþ basit inanç ve ritü- ellerden oluþan ilkel dinlere inanýyordu. Da- ha sonra toplumlar politeizm ve monote- izme ulaþmýþtýr, modern dönemde ise il- mî ateizm etkin hale gelmiþtir. Wilhelm Schmidt’in monoteizm teorisine göre ise baþlangýçta insanlýðýn inancý monoteizm idi. Âdem ve torunlarý monoteist olmakla birlikte onunla Nûh arasýnda ve Nûh’tan sonra geçen dönemlerde politeist inanç- lar monoteizmden sapma þeklinde orta- ya çýkmýþtýr. Peygamberler insanlýða mo- noteizmi teblið etmiþtir. Bazý araþtýrmacý- lar, semavî dinlerin öðretileri yanýnda Af- rika, Avustralya ve Amerika’daki kabileler- de gökle ilgisi olan, deðiþmeyen, görüleme- yen ve ahlâkî talepleri bulunan bir Tanrý inancýnýn varlýðýndan hareketle baþlangýç- ta insanlýðýn dinî hayatýnýn monoteist ni- teliði taþýdýðý yolundaki tezi daha tutarlý bulmuþlardýr ( Encyclopedia of Religion, IX, 6156). Keþif öncesi Güney Amerika’da, Ba- tý Afrika’nýn Yoruba halký içinde ve Polinez- ya gibi ilkel toplumlarda bulunmasýna rað- men politeizmin Antik Yunan, Roma, Ya- kýndoðu, Çin, Hindistan gibi kültürlerde il- kel kabileler sonrasý bir fenomen olarak or- taya çýktýðýna dikkat çekilmiþtir. Ýlkel top- lumlar geliþmiþ kültürlere geçerken inanç- kaydeder ( Rav²âtü’l-cinân, I, 367-368). Bu durumda onun Mâverâünnehir’deki Hâ- cegân tarikatýnýn zikir usulünü benimse- diði söylenebilir. Çünkü o dönemde Küb- revîler’in nefesi tutarak zikretme usulüne genelde muhalif olduklarý bilinmektedir (Fahreddin Safî, I, 164). Eserlerinde ve þi- irlerinde Ýbnü’l-Arabî’nin fikirlerine baðlý kalan Þîrîn-i Maðribî devrin önde gelen þa- irlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Onun þiir tarzýnýn Þah Ni‘metullah-ý Velî ve Muhammed b. Yahyâ el-Lâhîcî’yi etkiledi- ði bilinmektedir. Þiirlerinde kullandýðý bir- çok ifade sonralarý Farsça’da deyim ve ata- sözü haline gelmiþtir. Ayrýca Molla Hâdî-i Sebzevârî gibi iþrâk felsefesine baðlý bir- çok âlim ve sûfînin eserlerinde onun tesir- leri görülmektedir. Þîrîn-i Maðribî’yi ikin- ci Muhyiddin Ýbnü’l-Arabî olarak tanýmla- yan Filibeli Ahmed Hilmi onun, “Mâ mihr-i tû dîdem ne zerrât güziþtîm” mýsraýyla baþ- layan bir þiirini tercüme ve þerhetmiþtir. Eserleri. 1. Dîvân-ý Mu¼ammed Þîrîn-i Ma³ribî. Tasavvuf ve vahdet-i vücûdla il- gili konularýn ele alýndýðý þiirlerden oluþur. Birçok yazma nüshasý bulunan eser Mîr Âbidînî (Tahran 1979) ve L. Lewisohn (Tah- ran-Londra 1993) tarafýndan yayýmlanmýþ- týr.
Câm-ý Cihânnümâ. Maðribî, varlýk mertebelerini daire þemasý ile gösterip açýkladýðý bu eseri Saîdüddin el-Ferganî’- nin Meþârišu’d-derârî adlý kitabýndan fay- dalanarak yazmýþtýr. Birçok nüshasý olan eseri (Süleymaniye Ktp., Hacý Mahmud Efendi, nr. 2592; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3874/2, vr. 102 b -111 a ) Mîr Âbidînî divanla birlikte neþretmiþtir. Eser üzerine Seyyid Muhammed Gîsûdýrâz, Vecîhüddin Gucerâ- tî, Ýbrâhim Þüttârî Cennetâbâdî ve Ahmed Reþtî Üstâdî tarafýndan Farsça þerhler ya- zýlmýþtýr.
Dürrü’l-ferîd fî ma£rifeti me- râtibi’t-tev¼îd. Tevhîd-i ef‘âl, tevhîd-i sý- fât ve tevhîd-i zât konularýnýn ele alýndý- ðý Farsça mensur bir eserdir (Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 1083; Süleymaniye Ktp., Lala Ýsmâil, nr. 191, vr. 70 a -85 b ).
Þer¼-i Rubâ£î-yi Ebû Sa£îd. Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr’ýn “Havrâiyye” adýyla bilinen ru- bâîsinin þerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâle- li, nr. 1495, vr. 121 b -122
b ). Þîrîn’in kaynak- larda zikredilen Nüzhetü’s-Sâsâniyye adlý eserinin günümüze ulaþmadýðý sanýl- maktadýr. Na½î¼atnâme (Münzevî, Fih-
rist, II, 1706) ve Güftâr-ý Þems-i Tebrîzî (Manisa Ýl Halk Ktp., nr. 1647/2) gibi eser- ler ona da nisbet edilmektedir. Esrâr-ý Fâti¼a adýyla kaydedilen eseri Mirßâtü’l- £ârifîn ve ma¾harü’l-kâmilîn fî mülte- mesi Zeyni’l-£âbidîn (Koca Râgýb Paþa Ktp., nr. 1453, vr. 280 b -285
b ) adlý risâle ol- ÞÝRK
Þîrîn-i
Maðribî’nin Câm-ý
Cihânnümâ adlý
eserinin ilk iki sayfasý (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3874/2) 194 ÞÝRK
de Mahayana Budizmi’nde budalarýn ve bodisatvalarýn çokluðuna inanýlýr, fakat bazý ekollerde budalardan birinin öne çý- karýlarak ibadet edilen ulu varlýk haline getirildiði görülür. Mahayana Budizmi’n- de tanrý kavramý ilk prensip olarak kabul edilir. Vajrayana Budizmi’nde Büyük Güneþ Budasý ile beraber diðer ilâhî varlýklarýn mevcudiyeti söz konusudur. Budizm’de monist bir tanrý anlayýþý bulunuyorsa da belirgin bir tevhid inancýndan bahsedile- mez (
a.g.e., IX, 6157). Çok tanrýlý dinlerde ilâhî varlýklarý tem- sil ettiðine inanýlan obje ve figürlere ta- pýnmaktan ibaret olan putperestlik de þirk kavramý içinde yer alýr. Yunanca “eidolon” (put) ve latreia (tapýnma) kelimelerinden tü- retilen “idolatry” ile Latince “pagan”dan (köylü, taþralý) türeyen “paganizm” (paga- nisme)
ile ifade edilen putperestlik “sûret ve temsillere yanlýþ sebeplerle deðer ver- me veya tâzimde bulunma” þeklinde ta- nýmlanýr (Barfield, s. 110-111). Ýslâm kay- naklarýna göre putperestlik Hz. Nûh dö- neminde baþlamýþ, Âd ve Semûd kavim- leriyle sürmüþtür (Zemahþerî, IV, 164). Hz. Ýbrâhim putperest kavmiyle mücadele et- miþ, fakat putperestlik geleneði onun so- yundan gelenler ve baþta Harrânîler (Kel- dânîler / Nabatîler) olmak üzere diðer millet- lerde devam etmiþtir. Putperestliðin se- bepleri arasýnda, insanlarýn tevhid inan- cýný koruyamamalarý ve putlarýn tanrý ile kendileri arasýnda þefaatçi olacaðý gibi dinî faktörler yanýnda sosyokültürel faktörler üzerinde de durulmuþtur ( Encyclopedia of Religion, VII, 4356-4365). Tanrýlarla insanlar arasýnda aracý konu- munda bir varlýðýn bulunduðu inancý çe- þitli dinlerde yer almýþ, ancak insanlar me- lek, þeytan, cin ve atalarýn ruhlarý gibi gö- rülemeyen tabiat üstü varlýklara da ilâh- lýk nisbet ederek þirke düþmüþtür. Kiþi ile tanrýlar arasýndaki iliþkiyi semavî dinler- den farklý biçimde kuran politeist dinle- rin bazýlarý meleklerin fonksiyonunu yerel tanrýlar þeklinde algýladýklarý varlýklara ver- miþlerdir ( DB 2 , s. 32-33; ER, I, 282-283). Bazý dinlerde fonksiyonlarý birbirine karýþ- týrýlan tabiat üstü varlýklar tanrý olarak al- gýlanmýþtýr. Batý dillerinde görülen “cin” anlamýndaki “demon” kelimesi, tanrý ile insan arasýnda vasýta olan yarý tanrý bir varlýk biçiminde Ortaçað sonlarýnýn Latin- ce’si yoluyla Yunanca “daimon”dan gelmiþ- tir. Greko-Romen döneminin sonlarýnda daimon Latince “genius” gibi yarý tanrý, yarý insan yahut ikinci dereceden ruhlar için kullanýlmýþtýr. Hintliler melek ve cin kavramlarýný birbirine karýþtýrmýþ, insan- lara iyilik yapan yarý tanrý melek anlayýþý- ný benimsemiþtir. Ýslâm dininde ise Allah, melek, þeytan, cin ve peygamberlerin ni- telikleri ve fonksiyonlarý kesin biçimde be- lirlenmiþtir ( Encyclopedia of Religion, IV, 2275-2282). Hz. Mûsâ’ya verilen on emirde, “Ben- den baþka tanrýn olmayacak; kendine yu- karýda gökyüzünde ya da yer altýndaki su- larda yaþayan herhangi bir canlýya benzer put yapmayacaksýn. Putlarýn önünde eðil- meyecek, onlara tapmayacaksýn” þeklinde yer alan ifade (Çýkýþ, 20/3-5) Yahudiliðin tevhid inancýna dayandýðýný kanýtlamakta- dýr. Bununla birlikte Tevrat’taki tek Tanrý inancýnýn evrensel bir monoteizm mi yok- sa Ýsrâil kavmine ait millî bir Tanrý anlayý- þý mý olduðu konusu tartýþýlmýþtýr. Ýsrâilo- ðullarý’nýn baþlangýçtan itibaren monote- ist bir inancý benimsediði görüþüne rað- men eski Ýsrâil dininin ilk döneminde çok tanrýlý inanç hâkim iken sonralarý baþka tanrýlarýn varlýðýný tanýyan, fakat onlarýn üzerinde ve sadece Ýsrâiloðullarý’nýn iba- det etmekle yükümlü kýlýndýðý bir tür mil- lî tanrý telakkisinin ve nihayet Ýsrâil pey- gamberleri tarafýndan teblið edilen tev- hid inancýnýn hâkim olduðu dönemlere ge- çildiði tezi de ileri sürülmüþtür. Bazý sap- malara raðmen Ýsrâil için gerçek anlam- da tek yaratýcý, vahyedici ve yargýlayýcý tan- rý fikri Tanah literatüründeki temel anla- yýþ olmuþtur. Tek tanrý inancýnýn Ýsrâiloðul- larý arasýnda tam benimsendiði ve yaygýn hale geldiði dönem sürgün sonrasýna rast- lamaktadýr. Yahudiliðin ilk âmentüsünü or- taya koyma giriþiminde bulunan Philo ile Ortaçað yahudi düþünürlerinden Saîd b. Yûsuf el-Feyyûmî’nin tevhid anlayýþýna vur- gu yapmasýnýn yaný sýra yahudi düþünürü Ýbn Meymûn on üç maddelik iman esasý- nýn ilk beþinde Tanrý’nýn yaratýcý, tek, cisim- siz, ilk ve son oluþuna ve ibadetin yalnýz- ca O’nun için yapýlmasýna yönelik bir imaný þart koþmuþtur. Günümüzde geleneksel veya Ortodoks Yahudilik, Ýbn Meymûn’un inanç esaslarý üzerine temellenen Tanrý anlayýþýný büyük ölçüde devam ettirirken diðer modern yahudi mezheplerinde ya- ratýcý ve yaþayan Tanrý inancýndan pante- ist ve tabiatçý Tanrý fikrine uzanan deði- þik anlayýþlar benimsenmiþtir (Gürkan, s. 76-85; Jacobs, s. 291-298; Encyclopedia of Religion, IX, 6157-6158; Encyclopaedia Judaice,
XIV, 448-450). On emirde Ýsrâiloðullarý’na Rab Yahve’- den baþka Tanrý edinmeleri, Tanrý’yý yara- týklara benzeterek putunu yapmalarý ve o putlara tapýnmalarý yasaklanmýþtýr (Çý- kýþ, 20/3-5; ayrýca bk. Levililer, 26/1; Tes- larýnýn güç ve yetenek hiyerarþisine dayalý yapýlanmalardan etkilendiði, meselâ An- tik Yunan politeizminin þehir devletlerin- de geliþtiði düþünülmektedir. Politeist din- lerde tanrýlarýn birden çok ismi olabilir ve her isim belirli bir rol, özellik ya da hikâye- yi ifade edebilir. Antik Yunan ve Hint kül- türünde tanrýlar mitolojiye konu olacak bi- çimde kiþisel ve ulaþýlabilir niteliklere bü- rünmüþken Antik Roma’da mitolojik bir alt yapý bulunmamaktadýr. Tanrýlar sýnýr- sýz bilgiye ve güce sahip deðildir. Politeist dinlerde uzun bir zaman diliminde kültü- rel etkileþimlerle geliþen ve bir hiyerarþiy- le sýralanan tanrýlar vardýr. Bunlar ilgili top- lumlardaki sosyal ve siyasal hiyerarþiden etkilenmiþtir. Hinduizm’deki avatarlar gi- bi önem verilen bazý insanlar zamanla tan- rýlaþtýrýlmýþtýr. Bir kýsým araþtýrmacýlar, çok tanrýlý inancýn kadir-i mutlak bir tanrýya inancý da (henoteizm: bir büyük tanrý ege- menliðindeki çok tanrýya inanma) içerebi- leceðini belirtirken bazýlarý politeist dinler- deki henoteist eðilimlerin monoteizme ge- çiþ süreci biçiminde görülebileceðine iþa- ret etmiþlerdir ( ERE, X, 112-114; Encyclo- pedia of Religion, XI, 7315-7319). Eski Yunan filozoflarý arasýnda iyilikle- rin kaynaðý olan bir ilâhî gerçeklikten bah- sedildiði ve âlemin ilâhî akýlla yönetildiði yolunda bir inancýn izleri bulunmakla be- raber o dönemde mitolojiyle geliþen çok tanrýcý dinin hâkim olduðu bilinmektedir. Mýsýr’da çok tanrýcýlýk telakkisi yaygýnken milâttan önce XIV. yüzyýlda firavun IV. Amonefis zamanýnda Aton isimli tek tan- rý inancý geliþmiþ, diðer tanrýlar ve onlara baðlý kültler dýþlanmýþ, fakat IV. Amone- fis’in ölümünden sonra tekrar çok tanrý- cýlýða dönülmüþtür ( a.g.e., IX, 6156- 6157). Hinduizm’in Vedalar’ýnda çok tan- rýlý ve natüralist bir inanç sistemi vardý; sonraki kutsal kitaplarýn çoðu bu politeiz- mi tek tanrý inancýnýn sembolik anlatýmý diye yorumlamýþtýr. Upaniþadlar’ýn ortaya çýkýþýndan itibaren Hinduizm tevhid inan- cýna yönelmiþ, Vedalar’da önemsiz bir tanrý olan Brahma tek tanrý haline gel- miþtir. Ancak halk arasýnda Brahma, Viþ- nu, Þiva üçlüsünden oluþan henoteist te- lakki etkinliðini sürdürmektedir. Esasen tek tanrýcý Hindu eðilimi diðer tanrýlarý in- kâr etmez. Buda’dan nakledilen iman ikrarýnda tek Tanrý’dan bahsedilmemekle birlikte inkâr cihetine de gidilmez. Ancak Buda’nýn ilgi odaðý haline gelmesi onun tanrýlaþtýrýlmasýna yol açmýþtýr. Yayýldýðý yerlerde birçok din ve inançla karýþan Bu- dizm çeþitli ülkelerde ayrýntýlarda farklý tanrý anlayýþlarýna sahip olmuþtur. Genel- 195 hem de üç kiþilik (treis hupostaseis) mev-
cuttur ( New Catholic Encyclopedia, VI, 270-280; XIV, 189-201). Putperestliðe Ye- ni Ahid metinlerinde sýkça deðinilmek- tedir. Galatyalýlar’a Mektup’ta (4/8) hiçbir gerçekliði olmayan putperest tanrýlarýnýn ortak yönüne temas edilmiþ, Korintoslu- lar’a Birinci Mektup’ta (10/19-20) putlara kurban sunanlarýn aslýnda cinlere kurban sunmuþ olduklarý belirtilmiþtir. Pavlus put- perestliði aðýr bir günah diye kabul etmiþ (Korintoslular’a Birinci Mektup, 5/10-11, 6/9, 10/7, 14; Galatyalýlar, 5/20; Efesoslu- lar, 5/5; Koloseliler, 3/5), Petrus’un Birinci Mektubu’nda (4/3) hýristiyanlarýn putlara ibadeti reddetmeleri gerektiðinden söz edilmiþtir. Hýristiyanlýðýn özellikle Roma Ýmparatorluðu’na baðlý vilâyetlerde hýzla yayýlýþý kiliseyi pagan kültlerine karþý açýk bir tavýr almaya sevketmiþtir ( Encyclope- dia of Religion, VII, 4356-4365). Hýristiyan- lýk tarihinde ikona olarak adlandýrýlan aziz ve azize resim ve tasvirlerine tâzim ko- nusu putperestlik tehlikesi taþýdýðýndan hýristiyan din adamlarý arasýnda tartýþýl- mýþ ve kiliselerden ikona, resim ve hey- kellerin kaldýrýlmasý mücadelesinin veril- diði ikona karþýtý bir dönem yaþanmýþtýr. Aralarýnda çeþitli farklýlýklar olsa da Kato- lik ve Ortodoks mezhepleri II. Ýznik Kon- sili’nde alýnan karar gereðince ikonalara saygý göstermekte, Protestanlar ise kilise- lerdeki resimler karþýsýnda daha ihtiyatlý davranmaktadýr. Hýristiyanlýk’ta melek, cin ve þeytan anlayýþlarý fonksiyonlarý itibariy- le birbirine karýþtýrýlmýþ ve Yahudilik, Mani- heizm, gnostisizm, Greko-Romen düþün- cesi, yahudi apokrif ve apokaliptik gele- neklerinin tesiriyle mahiyetleri þekillenmiþ olmakla beraber bu varlýklara Tanrý’ya eþ koþulacak bir ilâhlýk nisbet edilmemiþtir. Ýslâm’a Göre Þirk. Kur’ân-ý Kerîm’de þirk kavramý ayný kökten türeyen isim ve fiillerle birçok âyette geçmektedir. “Ce- nâb-ý Hakk’ýn ulûhiyyetine ortak tanýma” anlamýndaki þirkin muhtevasý Kur’an’da “küf’ / küfüv” (denk, benzer), “misl” (eþ, benzer), “velî / vâlî” (dost, efendi), “nid” (özünde benzeri), “þefî‘”` (þefaatçi) ve “þe- hîd” (yardýmcý, lehte þahitlik yapan) keli- meleriyle ifade edilmiþtir (M. F. Abdülbâ- ký,
el-Mu£cem; Râgýb el-Ýsfahânî, el-Müf- redât; Lisânü’l-£Arab, “þrk”, “kf ,”, “mþl”, “vly”, “ndd”, “þf.”, “þhd” md.leri). Kur’an’- da Allah’ýn varlýðý ve birliði inancýnýn bir- çok âyette açýkça ifade edilmenin yaný sý- ra herhangi bir varlýðýn O’nun ulûhiyyeti- ne ortak koþulmamasý, sadece O’na kul- luk edilmesi, ancak O’ndan yardým isten- mesi ve O’na sýðýnýlmasý (er-Ra‘d 13/36; el- Kehf 18/110; el-Cin 72/20), þefaatin an- cak Allah’tan beklenmesi ve O’nun izniyle gerçekleþeceðine inanýlmasý (el-Bakara 2/ 255; Yûnus 10/3; ez-Zümer 39/44) emre- dilmektedir. Câhiliye Araplarý’nda belirti- lerine rastlandýðý gibi müþrikler ay, güneþ ve yýldýzlar gibi gök cisimlerine ulûhiyyet nisbet etmiþlerdir (Cevâd Ali, VI, 50-61). Kur’an’da ise sözü edilen varlýklar ve olu- þumlarýn Allah’ýn varlýðýný ve birliðini ka- nýtlayan belgelerden sayýldýðý, bu varlýkla- ra deðil onlarý yaratan ve yöneten Allah’a secde etmenin gerektiði bildirilmiþtir (Fus- sýlet 41/37). Müþrikler duyularla idrak edi- lemeyen cin ve melek gibi varlýklara da ulûhiyyet izâfe etmiþ, bunlarý Allah’a or- tak koþmuþ, O’na oðullar ve kýzlar nisbet etmiþtir ( a.g.e.,
VI, 706-724). Kurân-ý Ke- rîm, Cenâb-ý Hakk’ýn bu vasýflardan mü- nezzeh olduðunu bildirmiþtir (el-En‘âm 6/ 100-101). Müþriklerin ulûhiyyet nisbet edip tapýndýklarý varlýklarý cismen temsil eden putlar da þiddetle reddedilmiþtir. Kur’an’da Hz. Nûh’un kavmine ve Câhiliye Araplarý’- na ait bazý putlarýn isimleri anýldýktan baþ- ka (en-Necm 53/19-20; Nûh 71/23) genel anlamda putlar için “ilâh, sanem, vesen, timsâl (heykel), ünsâ” (diþi, güçsüz) gibi kelimeler kullanýlmýþtýr (M. F. Abdülbâký, el-Mu£cem, “elh”, “snm”, “vþn”, “mþl”, “enþ” md.leri). Onlarýn Allah’a ortak koþ- tuklarý putlar kimseye faydasý veya zara- rý dokunmayan (meselâ bk. el-Mâide 5/76; Yûnus 10/18, 106), hiçbir þey yaratmayan ve kendileri yaratýlmýþ olan (el-A‘râf 7/191- 192), kendilerine bile fayda veya zarar ve- remeyen (er-Ra‘d 13/16), yaþatmaya ve hayata son vermeye, ölüleri diriltip kabir- den çýkarmaya güçleri yetmeyen (el-Fur- kan 25/3), hepsi bir araya gelse bir sinek bile yaratamayan, hatta sineðin kendile- rinden kaptýðý bir þeyi geri alamayacak kadar âciz varlýklar (el-Hac 22/73) diye ni- telenir. Müþrikler putlara kendilerini Al- lah’a yaklaþtýrmalarý (ez-Zümer 39/3), Al- lah katýnda þefaatçi olmalarý (Yûnus 10/ 18) için taptýklarýný ve atalarýnýn da ayný yolu izlediðini söylüyordu (en-Nahl 16/35; ez-Zuhruf 43/20-22). Müþriklerin duru- munun tasvir edildiði âyetlerde þirkin kü- für olduðu belirtilmekte (meselâ bk. Âl-i Ýmrân 3/151); Ehl-i kitap, Sâbiîler, Mecû- sîler ve müþrikler küfre düþen gruplar di- ye sýralanmaktadýr (el-Hac 22/17; el-Bey- yine 98/1, 6). Yahudilerin Üzeyr’i, hýristi- yanlarýn Mesîh’i Allah’ýn oðlu saymalarý (et- Tevbe 9/30) ve Mesîh’e ulûhiyyet nisbet etmeleri küfür olarak nitelendirildiði gibi Hz. Îsâ’nýn kavmini sadece Allah’a kulluk etmeye davet ettiði ve O’na ortak koþan- niye, 4/15-19, 5/6-9). Mûsâ, kendisinden sonra baþka milletlerin etkisinde kalarak putlara tapmamalarý konusunda kavmini uyarmýþ (Tesniye, 7/1-5), onun ardýndan Yeþu (Yeþu, 24/14-15) ve sonraki peygam- berler bu tür uyarýlarý sürdürmelerine rað- men Ýsrâiloðullarý, baþta Ken‘ânîler olmak üzere karþýlaþtýklarý milletlerin etkisinde kalýp ibadetlerine bazan putperest unsur- lar karýþtýrmýþ (Hâkimler, 3/5-6, 7/1-13, 8/ 22-27; krþ. el-A‘râf 7/138-140; Fahreddin er-Râzî, XIV, 222-224), zaman zaman baþ- ka milletlerin tanrýlarýna, güneþe, aya, Ba- al ve Astarte gibi þeylere tapmýþlardýr (Hâ- kimler, 10/6; I. Samuel, 7/ 4, 12/10; I. Kral- lar, 11/7, 33; II. Krallar, 17/30-31, 21/1-9, 23/4-14; Yeremya, 2/8, 7/9; Amos, 5/26; Y. Leibowitz, s. 445-449). Yahudilik’te melek, cin ve þeytan inancýnýn mahiyeti Bâbil sür- günü öncesi ve sonrasý devirlerde Mezo- potamya, Ken‘`an ve Ýran kültüründen et- kilenerek dönemlere baðlý farklýlýklar gös- termiþtir. Hýristiyanlýðýn tanrý inancý monoteist kay- naklý olup hýristiyan teologlar dinlerini ayný nitelikte görmekte, baba, oðul, Rûhulku- düs’ten oluþan klasik teslîs doktrinini mo- noteist bakýþ açýsýyla yorumlamaktadýr. Ancak bu üç kavrama baþvurmadan Hý- ristiyanlýk’taki Tanrý inancýný açýklamak mümkün deðildir. Kilise Tanrý kavramýný bir sýr diye kabul etmekte ve bu konuda- ki açýklamalarý daha çok sembolik bir dille yapmaktadýr. Yeni Ahid’deki Tanrý tasviri yahudi anlayýþýndan farklý deðildir. Yeni Ahid’de ne Îsâ’nýn Tanrý olduðuna ne de teslîse ait bir iz vardýr. Ýlk dönemde kilise- deki yahudi kökenli Tanrý inancý, yaklaþýk I. yüzyýlýn sonuna doðru Yeni Eflâtuncu fel- sefenin etkisi ve Yunan-Roma kökenli in- sanlarý hýristiyanlaþtýrma amacýnýn sonu- cunda þekil deðiþtirmeye baþlamýþtýr. Böy- lece Tanrý kavramý biri teslîs, diðeri Tan- rý’nýn enkarnasyonu olarak Îsâ figürü ile iliþkilendirilmiþtir. Yuhanna Ýncili’nde ilâhî kelâmla Tanrý fikrinin iç içe bulunduðuna bakýlýrsa Îsâ’nýn tanrýsal konuma yüksel- tilmesi daha önce gerçekleþmiþtir. Tanrý’- nýn bedenleþmiþ olabileceði fikrine ait en erken metinlerden biri Filipililer’e Mektup’- ta görülür (2/6-11). IV. yüzyýla gelindiðin- de kilise, teslîse dayalý bir Tanrý anlayýþýný ve Îsâ’nýn Tanrý’dan bir parça halinde yer- yüzünde cisimleþmiþ olduðunu kabul et- miþti. Kilise teslîs fikrinin politeizme yol açmasýný engellemek için teslîsteki üç un- surun mahiyetini onlarýn birliðinden te- þekkül eden tek Tanrý’nýn mahiyetinden ayýrt etme ihtiyacýný duymuþtur. Buna gö- re Tanrý’da hem tek bir tabiat (mia ousia) ÞÝRK
196 ÞÝRK
en çok saygý gösterilecek varlýk Hz. Mu- hammed’dir. Kur’an’da Allah’ý sevme ve affýna mazhar olma yolunun Resûlullah’a uymaktan geçtiði (Âl-i Ýmrân 3/31-32), Pey- gamber’e itaat etmenin Allah’a itaat an- lamýna geldiði ifade edilmiþ (en-Nisâ 4/80) ve Peygamber’de ilâhî hiçbir özelliðin bu- lunmadýðý vurgulanmýþtýr (Âl-i Ýmrân 3/79- 80; el-Mâide 5/116-117; el-Kehf 18/110). Hîre halkýnýn kendi liderlerine secde et- tiklerini gören Kays b. Sa‘d, Resûlullah’ýn secde edilmeye daha lâyýk olduðunu dü- þünüp bunu kendisine teklif etmiþ, o da Allah’tan baþkasýna secde edilemeyeceði- ni belirterek kendisine secde edilmesini kesinlikle yasaklamýþtýr (Ebû Dâvûd, “Ni- kâh”,
40). Konuyla ilgili bir hadiste de þöy- le denilmektedir: “Hýristiyanlarýn Meryem oðlu Îsâ’yý insan üstü niteliklerle övdüðü gibi siz de beni övmeyin. Ben sadece Al- lah’ýn bir kuluyum. Benim için Allah’ýn ku- lu ve resulü deyin” ( Müsned, I, 23, 24, 47, 55; Buhârî, “Enbiyâ,”, 48; Dârimî, “Rikak”,
68). Hadislerde müþrik kadýnlarla evlenil- mesi yasaklanýrken müþrik olsalar da ebe- veynin ziyaret edilmesi istenmiþtir (Buhâ- rî,
“Nikâh”, 24;
“Edeb”, 7). Hz. Peygam- ber, ümmeti hakkýnda doðrudan Allah’a ortak koþulmasý þeklindeki açýk þirkten de- ðil (Müslim, “Feçâ,il”, 30) ibadetleri baþka- larýna hoþ görünmek için (riya) yapmak- tan ibaret olan gizli þirkten korktuðunu belirtmiþtir ( Müsned, IV, 403; V, 428; Ýbn Mâce, “Zühd”,
21). Þirk Ýslâm âlimlerinin üzerinde en çok durduðu konulardan biridir. Ýslâmiyet’te dinî hayatýn bütün yönleri kiþiye vicdan özgürlüðü kazandýran tevhid inancýna gö- re anlam ve deðer kazanýr. Þirk bir tür kü- für olmasý sebebiyle ferdi söz konusu an- lam ve deðerlerden uzaklaþtýran, inanan- larý dinî ve dünyevî bütün haklardan mah- rum býrakan belirleyici bir etkendir. Þirk ile küfür birbirine yakýn kavramlardýr. Ebû Hanîfe’ye göre küfrün kapsamý daha ge- niþ olup her þirk küfürdür, fakat her kü- für þirk deðildir (Ýbn Hazm, III, 222). Þirkin ulûhiyyetinde ve fiillerinde Allah’ýn ortaðý bulunduðuna inanmak, küfrün ise Allah’ý doðrudan inkâr etmek olduðuna dikkat çeken Eþ‘arî de her kâfirin müþrik sayýl- madýðýný belirtmiþtir (Ýbn Fûrek, s. 156, 160). Mâtürîdî, Allah’ýn bir baþka varlýðýn kendisine ortak koþulmasýný haram kýldý- ðýný ifade eden âyeti açýklarken (el-En‘âm 6/151) þirkin aklen de imkânsýz olduðunu, akýl sahiplerinin Allah’ýn birliðine ve O’nun bilgisine ulaþmalarý gerektiðini belirtmiþ- tir. Allah Teâlâ’nýn varlýklarýn sûretlerini en güzel biçimde yarattýðýný ve düzenlediði- ni bilen akýl sahiplerinin O’ndan baþka bir varlýðýn bunu gerçekleþtiremeyeceðini, bu konuda O’na ortak olamayacaðýný ve O’nun diðer lutuf ve nimetlerini de düþünüp ulû- hiyyet ve rubûbiyyette baþka bir varlýðý Al- lah’a ortak koþamayacaðýný, bu sebeple þir- kin hem akýl bakýmýndan hem nas yoluyla haram olduðunu belirtir ( Teßvîlâtü’l-Æurßân, V, 251-252). Þirk ve küfrün ayný mânaya geldiðini kabul edenler de vardýr (Râgýb el- Ýsfahânî, el-Müfredât, “þrk” md.; Ýbn Hazm, III, 222). Âlimler þirkin konusu, ortaya çýkýþý ve þirke götüren yollar hakkýnda çeþitli gö- rüþler ileri sürmüþtür. Râgýb el-Ýsfahânî þirki Allah’a ortak koþma (büyük þirk) ve amellerde Allah’tan baþka etkenleri göz önünde bulundurma (küçük þirk) diye iki ký- sýmda ele almýþtýr ( el-Müfredât, “þrk”
md.). Fahreddin er-Râzî, Allah’tan baþka dost- lar edinenlerin yerildiði âyette (el-Ankebût 29/41) “ilâhlar” deðil “dostlar” (evliyâ) de-
nilmesinin sadece açýk þirkin deðil gizli þir- kin de bâtýl olduðuna iþaret sayýldýðýný be- lirtir. Çünkü Allah’a baþkasýný da gözete- rek ibadet eden kimse Allah’ý deðil gözet- tiði varlýðý dost edinmiþtir ( Mefâtî¼u’l-³ayb, XXV, 69). Ýbn Teymiyye þirki, erken dönem- lerden itibaren Ýslâm âlimlerinin tevhid inancýný ulûhiyyet ve rubûbiyyet açýsýndan ele almalarýna paralel olarak iki kýsýmda incelemiþtir.
Ulûhiyyette þirk. Allah’a ilâh- lýðýnda ortak koþmak, O’ndan baþka bir varlýktan gerçekleþtirilmesi yaratýlmýþýn gü- cünü aþan bir þey istemek demektir. Bu tür þirk, “Ancak sana ibadet eder ve an- cak senden yardým dileriz” âyetinin yaný sýra (el-Fâtiha 1/4) Ýhlâs ve Kâfirûn sûre- leriyle de menedilmiþtir.
Rubûbiyyette þirk. Allah’a rablýðýnda ortak tanýmak, sý- fat ve fiillerinde baþka bir müdebbirin var- lýðýný kabul etmektir. “De ki: Allah’tan baþ- ka tanrý saydýðýnýz þeylere el açýp istekte bulunun. Onlarýn göklerde de yerde de zer- re kadar bir þeye sahip olmadýklarýný gö- receksiniz. Evet onlarýn buralarda hiçbir ortaklýðý olmadýðý gibi Allah’ýn da bunlar- dan oluþan herhangi bir yardýmcýsý yok- tur” meâlindeki âyette (Sebe’ 34/22) bu þirk ifade edilmektedir ( Ýšti²âßü’½-½ýrâ¹i’l- müstaš¢m, II, 703-704). Naslardan hareketle hangi tür inanç ve davranýþlarýn þirke götüreceði konusu üze- rinde de durulmuþtur. Kelâm âlimleri ön- celikle Allah’ýn varlýðýnda ve zâtýnda, sý- fatlarýnda ve fiillerinde ulûhiyyeti ve rubû- biyyeti açýsýndan birliðini naslarýn yanýnda aklî delillerle de ispat etmeye çalýþmýþ, tevhide aykýrý inanýþlarý geniþ anlamlý bir lara cennetin haram kýlýnacaðý yönünde uyardýðý belirtilmek suretiyle (el-Mâide 5/ 72) bu tür inançlarýn þirk niteliði taþýdýðý- na ve zevcesi olmayan yüce yaratýcýya ev- lât nisbet etmenin aklýselim ile baðdaþ- madýðýna dikkat çekilir (el-En‘`âm 6/101). Kur’an’da müþriklerin atalarýný taklit ede- rek akýllarýný kullanmamalarý, zannî bilgi- lerle hareket etmeleri, yalan söylemeleri (Yûnus 10/66; ez-Zümer 39/60), peygam- berlerle ve inananlarla alay etmeleri (Hûd 11/38; Yâsîn 36/30), kendilerine yapýlan tebliðe karþý büyüklük taslamalarý (es- Sâffât 37/35; el-Câsiye 45/8-11), eleþtiril- dikleri konularda atalarýný taklit etmeyi mazeret göstermeleri (el-Bakara 2/170- 171; Lokmân 31/21) gibi hususlar onlarýn sosyopsikolojik özellikleri þeklinde belirgin- leþmektedir. Kur’an’a göre þirk Allah’ýn as- la baðýþlamayacaðý en büyük günah, doð- ru yoldan sapma (en-Nisâ 4/48, 116) ve bü- yük bir zulümdür (Lokmân 31/13). Þirk hadis kaynaklarýnda da geniþçe yer almaktadýr. Wensinck’in el-Mu£cem’inde yirmi sütunluk bir hacme ulaþan kaynak- larýn özellikle iman bölümlerinde þirke çok sayýda atýf yapýlmaktadýr. Çeþitli rivayet- lerde þirk sayýlan inanç ve telakkiler, müþ- rikin vasýflarý ve âhiret hayatýndaki du- rumlarý açýklanmakta, iman en üstün ita- at, þirk ise en büyük günah diye nitelen- dirilmektedir (Buhârî, “Edeb”, 6; Müslim, “Îmân”, 36, 37; Tirmizî, “Tefsîr”, 18; Nesâî, “Tahrîm”, 4). Hadislerde amellerine Allah’- tan baþkasýný ortak eden kiþinin þirkiyle baþ baþa kalacaðý (Müslim, “Zühd”, 46),
Cenâb-ý Hakk’ýn kullarý üzerindeki hakký- nýn ortak koþmadan sadece O’na ibadet- te bulunmaktan ibaret olduðu belirtilmiþ- tir (Müslim, “Îmân”, 49, 50). Hz. Peygam- ber, müþrik bir toplumda tevhid inancýný yerleþtirmeye çalýþtýðý için tevhide aykýrý inançlara yol açabileceði kaygýsýyla ilk dö- nemlerde kabir ziyaretini bile yasaklamýþ, daha sonra kabirlerin ziyaret edilip mu- hafaza altýna alýnmasýný tavsiye etmekle beraber buralarýn ibadet yeri haline ge- tirilmesini menetmiþtir (Ebû Dâvûd, “Ce- nâ,iz”,
68; bk. Wensinck, Miftâ¼u künûzi’s- sünne, “kubûr”
md.). Bir hadiste Allah’- tan baþka herhangi bir þey üzerine yemin edilmesinin þirk sayýldýðý da belirtilmiþtir ( Müsned, I, 47). Resûlullah, Hz. Ömer’in Câhiliye’den kalma bir alýþkanlýkla babasý- nýn adýna yemin ettiðini duyunca, “Allah atalarýnýz adýna yemin etmenizi yasakla- mýþtýr; yemin edecek kimse Allah adýna yemin etmeli veya susmalýdýr” demiþtir (Tirmizî, “Nücûr”,
8). Naslardan çýkarýlan inanç prensiplerine göre Allah’tan baþka 197 nüyordu (Mâtürîdî, Teßvîlâtü’l-Æurßân, XII,
291-292). Ýslâm âlimleri, tabiatýn iþleyiþini saðlayan prensiplerin Allah’ýn yaratma- sýyla deðil eþyanýn kuruluþunda bulundu- ðu veya evrenin yýldýzlar tarafýndan yöne- tildiði, yýldýzlarýn konum ve hareketlerine dayanýp gaybî bilgilere sahip olunabilece- ði iddialarýný da tevhid inancýna aykýrý bul- muþtur (Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tev¼îd, s. 219-
222; Bâkýllânî, s. 61-63). Þah Veliyyullah ed- Dihlevî insanlarý þirke götüren inanç ve davranýþlarý Allah’tan baþkasýna secde et- mek, arzu ve isteklerinin gerçekleþmesi- ni baþkasýndan beklemek, Allah’tan baþ- ka bir varlýða dua etmek, din adamlarýný rab edinmek, putlara ve yýldýzlara kurban kesmek, Allah’a ortak koþulan varlýklarý kýz ve oðul sýfatýyla O’na nisbet etmek, Allah’tan baþka bir varlýk adýna yemin et- mek, çocuklara Allah’tan baþka bir mev- cuda nisbetle “þunun kulu” diye isim ver- mek, Allah’tan baþka birinin rýzasý için hac- cetmek, bazý varlýklarý bulunduklarý me- kânlarý yücelterek dinî amaçla ziyaret et- mek þeklinde sýralamýþtýr ( ¥üccetullåhi’l- bâli³a,
s. 127-131). Ýzmirli Ýsmail Hakký, Ýs- lâm âlimlerinin naslardan hareketle þirk olarak nitelendirdikleri inanç biçimlerini beþ kýsma ayýrmýþtýr. 1. Þirk-i istiklâl (vasý- tasýz þirk). Mecûsîler’le düalist inanç grup- larýnda görüldüðü gibi iki ilâhýn varlýðýný kabul etmek.
Þirk-i teb‘îz (kýsmî þirk). Allah’ýn birliðini kabul etmekle birlikte Hý- ristiyanlýk’taki teslîs inancý gibi ilâhlardan oluþan bir tanrý inancýný benimsemek. 3. Þirk-i takrîb. Allah’a yakýnlýk saðlamalarý ve O’nun katýnda þefaatçi olmalarý için put- lara ve heykellere tapýnmak. 4. Þirk-i tak- lîd. Câhiliye Araplarý’nda olduðu gibi ata- larýný taklit ederek putlara ve heykellere ilâh niteliði nisbet etmek.
Þirk-i esbâb. Tabiat kanunlarýnýn Allah’ýn yaratmasýyla deðil nesne ve olaylarýn doðalarýnýn gereði olduðuna inanmak ( Yeni Ýlm-i Kelâm, II, 102-103). Þirkin zýddý olan tevhidin özü kâ- inatý yaratan ve idare eden varlýða ulûhiy- yet ve rubûbiyyette ortak koþmamaktan ibarettir. Þirk konusunda aþýrý sayýlabilecek görüþleriyle tanýnan Muhammed b. Abdül- vehhâb, söz konusu ana ilkeye ters dü- þen inanca büyük þirk dedikten sonra bu çerçeveye girmeyen riya ile karýþýk ibadet- ler vb. davranýþlarý da küçük þirk diye ni- telendirmiþ, fakat doðurduklarý olumsuz sonuçlarý büyük þirke yaklaþtýrmak sure- tiyle aþýrý bir sonuca ulaþmýþtýr. Ýslâm tarihinde müslümanlar arasýnda apaçýk þirke düþen gruplar bulunmamak- la birlikte dolaylý þirk sayýlan, tevhid inan- cýný zedeleyerek þirke kapý açan telakkile- re rastlamak mümkündür. Bir müslüma- nýn Allah’tan baþka varlýklara karþý duya- caðý sevgi ve saygý yaratýlmýþlýk sýnýrlarý- nýn ötesine geçmemelidir. Naslardan çýka- rýlan ve müslümanlar tarafýndan benim- senen inanç prensiplerine göre hiçbir in- san peygamber derecesine çýkamaz; pey- gamberlere bile insan üstü bir özellik nis- bet edilemez; sadece Allah’a gösterilebi- lecek tâzim ve hürmet baþka hiçbir þey veya kimseye gösterilmez. Baþta peygam- berler olmak üzere Allah katýnda makbul olan sýddîklar, þehidler, sâlihler (en-Nisâ 4/69), insanlarýn hüsnüzanda bulunduk- larý velîler, hatta meleklerden hiçbiri (en- Nisâ 4/172; Yûnus 10/62-64) aþkýn olma özelliði taþýmaz. Kutsiyetin mecazi mâna- da da olsa insana izâfe edilmesi onda ya- ratýlmýþlýk üstü güçlerin veya niteliklerin varlýðýný akla getireceðinden sakýncalý bu- lunmuþtur. Mahiyetleri itibariyle deðil müs- lümanlarýn hayatýndaki fonksiyonlarý ve ta- þýdýklarý hâtýralar bakýmýndan bazý þeyle- re mecazi / itibarî bir kutsiyet atfedilebil- mektedir. Nitekim Hz. Ömer Hacerülesved için, “Senin zararý veya faydasý dokunma- yan bir taþ olduðunu biliyorum. Resûlul- lah’ýn seni öptüðünü görmeseydim ben de öpmezdim” demiþtir (Buhârî, “Hac”, 50; Müslim, “Hac”, 248-251; ayrýca bk. Topaloðlu v.dðr., s. 90-110). Þirke düþme sebeplerinin itikadî, psiko- lojik, sosyolojik ve hatta ekonomik boyut- larý üzerinde durulmuþtur. Þirkin en önem- li sebebi Allah’ýn þanýna yaraþýr biçimde tanýnamamasý, tevhid inancýnýn gerektiði gibi benimsenememesi veya korunama- masýdýr. Hz. Âdem’le birlikte insan haya- týnýn tevhid inancýyla baþladýðý, Allah Te- âlâ’nýn insaný akýl gücüyle donattýðý ve ona Allah’tan baþka tapýnýlacak ilâhýn bulun- madýðýný bildiren peygamberler gönder- diði halde tevhid inancýný benimsemeyen gruplar zamanla düþünce tembelliðine ka- pýlmýþ, tabiatta meydana gelen olaylarýn arkasýndaki gerçek yaratýcý ve idare ediciyi unutarak görünen tabiatý ve tabiat olay- larýný kendi kendinin sebepleri kabul et- miþtir. Þirk cehaletin, aczin ve tembelliðin eseri olup bir yönüyle insanýn kendini al- datmasýdýr ( a.g.e., s. 90-92). Birden çok tanrýya tapýnanlar aslýnda o tanrýlarýn üs- tünde yüce bir tanrýnýn bulunduðunu ka- bul eder, fakat putlarýn kendilerini yüce tanrýya yaklaþtýracaklarýna ve þefaatçileri olacaklarýna inanýrlar (Mâtürîdî, Teßvîlâ-
tü’l-Æurßân, XII, 291-292). Dihlevî þirk ko- nusuna psikolojik açýdan yaklaþarak insan- kavram olan þirk kelimesiyle ifade etmiþ- lerdir. Ýslâm âlimleri kâinatý birbirine zýt iki kadîm aslýn yaratýp yönettiðini iddia eden Maniheizm, Deysâniyye, Merkuniyye ve Mecûsîlik gibi düalist (seneviyye) inanç grup- larýnýn ulûhiyyet ve âlem anlayýþlarýný tev- hid inancýna aykýrýlýðý ve âlemin yoktan ya- ratýlmasý konusundaki anlayýþlarýnýn çar- pýklýðý, ayrýca tek yaratýcý yerine iki kadîm varlýk anlayýþýnýn tutarsýzlýðý bakýmýndan ele alýp reddetmiþlerdir (Mâtürîdî, Kitâbü’t- Tev¼îd,
s. 239-268; Kadî Abdülcebbâr, el-
Mu³nî, V, 9-15, 22-35; Þer¼u’l-U½ûli’l-Åam- se,
s. 277-278; Teftâzânî, Þer¼u’l-Mašå½ýd, IV, 39-42). Kur’an’da Ehl-i kitap ve müþ- rik ayýrýmý yapýlmýþ olmakla beraber (Âl-i Ýmrân 3/186; el-Hac 22/17; el-Beyyine 98/ 1, 6) yahudilerin Üzeyr’i, hýristiyanlarýn Me- sîh’i Allah’ýn oðlu diye benimsemeleri (et- Tevbe 9/30), Mesîh’e ulûhiyyet nisbet et- meleri (el-Mâide 5/72) küfür diye nitelen- dirilmekte, Ýslâm âlimleri tarafýndan zâ- týn hulûl ettiði üç sýfatlý bir ilâh, üç unsur (ekanîm-i selâse) veya üç ilâh þeklinde an- laþýlabilen (krþ. Taberî, VI, 313; Fahreddin er-Râzî, XI, 116) teslîs inancý açýkça red- dedilmektedir. Ehl-i kitabýn bu inançlarý- nýn yaný sýra Hz. Îsâ’nýn kendi ulûhiyyetini hiçbir þekilde telkin etmediðini ve kavmi- ni Allah’a ortak koþmama yönünde uyar- dýðýný bildiren âyetler de (el-Mâide 5/72, 116-117; el-En`‘âm 6/101) dikkate alýnarak Ehl-i kitap’tan da þirkin sâdýr olduðu be- lirtilmiþtir (Kýlavuz, Ýman-Küfür Sýnýrý, s. 60). Hadis rivayetlerinde de Allah’ýn kulu Îsâ’ya rubûbiyyet nisbet edilmesinin þirk sayýldýðý bildirilmiþtir (Buhârî, “Talâk”, 18).
Hz. Peygamber, önceleri hýristiyan olan Adî b. Hâtim’den boynundaki altýn haçý çýka- rýp atmasýný istemiþ ve konuyla ilgili âyeti (et-Tevbe 9/31) okuduktan sonra aslýnda yahudi ve hýristiyanlarýn haham ve rahip- lerine tapýnmadýklarýný, fakat onlar kendi- lerine bir þeyi helâl kýlýnca bunu helâl say- dýklarýný, haram kýlýnca da haram kabul ettiklerini belirtmiþtir (Tirmizî, “Tefsîr”, 9). Müþrikler ulûhiyyetin tapýndýklarý putlara deðil Allah’a ait olduðunu biliyor, fakat kendilerini doðrudan Allah’a ibadet etme- ye lâyýk görmedikleri, O’na karþý gereðin- ce kulluk yapamadýklarý için Allah’a yakýn- laþýp þefaatte bulunacaklarýný umarak put- lara tapmayý âdet ediniyordu. Müþrikler atalarýnýn da ayný þeyi yaptýðýný, dilemesi halinde Allah’ýn buna engel olabileceðini de ileri sürüyordu (en-Nahl 16/35; ez-Zuhruf 43/20). Bunlar âhirete inanmadýklarýndan atalarýnýn hatalý olmalarý durumunda dün- ya hayatýnda cezalandýrýlacaklarýný düþü- ÞÝRK
198 ÞÝRK
ve me¾âhiruh (Medine 1992), Zekeriyyâ Abdürrezzâk el-Mýsrî’nin Ehemmiyyetü’t- tev¼îd ve Åa¹arü’þ-þirk (Beyrut 1415/ 1994), Ebû Bekir Muhammed Zekeriy- yâ’nýn eþ-Þirk fi’l-šadîm ve’l-¼adî¦ (Ri- yad 1421/2000), Mübârek b. Muhammed el-Mîlî’nin Risâletü’þ-Þirk ve me¾âhirihî (Beyrut 2000) adlý eserleri þirk konusunu müstakil olarak ele almaktadýr. Salih Gür- dal’ýn Tevhid ve Þirk (Ýstanbul 1983), Na- dim Macit’in Kur’an ve Hadise Göre Þirk ve Müþrik Toplum (Konya 1992), Meh- med Alagaþ’ýn 20. Yüzyýlda Tevhid ve Þirk (Ýzmir 1995), Hamdi Kalyoncu’nun Yeryüzü Tanrýlarý: Þirk Psikolojisi de (Ýs- tanbul 2000) þirkle ilgili eserler arasýnda sayýlabilir. Muhammed Bilgin, Kur’an’a Göre Þirk ve Müþrikler adýyla bir dok- tora tezi hazýrlamýþtýr (1992, UÜ Sosyal Bi- limler Enstitüsü). Konuyla ilgili bazý ma- kaleler de þöylece sýralanabilir: Ekrem Sa- rýkçýoðlu, “Kur’an’a Göre Müþrikler ve Put- perestler” ( Ýslâmî Araþtýrmalar Dergisi, sy. 1 [1986], s. 26-32); Shabbir Akhtar, “Fa- ust and the New Idolaters: Reflections on Shirk” (
Islam and Christian Muslim Rela- tions,
I [1990], s. 252-260); Gerald R. Haw- ting, “Širk and Idolatry in Monotheist Po- lemik” ( IOS,
XVII [1997], s. 107-126); Pa- vel Pavlovitch, “Early Origins of the Term Širk: About an Equalitarian Conception During the Ðahiliyya” ( The Arabist, sy. 21-
22 [Budapest 1999], s. 3-13); Cihad Tunç, “Þirk ve Günah Problemi” ( Erciyes Üni- versitesi Ýlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 11 [2001], s. 29-35); Talip Türcan, “Klasik Ýs- lâm Hukuk Doktrininde Þirk Kavramýnýn Algýlanma Biçimi ve Hukukî Düzenleme- lere Etkisi” ( Dinî Araþtýrmalar Dergisi, V/ 14 [2002], s. 17-34); Patricia Crone, “How did the Quranic Pagans Maka a Living?” ( BSOAS, LXVIII [2005], s. 387-399). BÝBLÝYOGRAFYA : Râgýb el-Ýsfahânî, el-Müfredât, “elh”, “snm”, “vþn”, “enþ” md.leri; Wensinck, el-Mu£cem, “þrk” md.;
a.mlf., Miftâ¼u künûzi’s-sünne, “þirk” md.; Müsned, I, 23, 24, 47, 55,135; II, 69; IV, 403; V, 428; VI, 240; Buhârî, “Îmân”, 23, “Enbiyâ,”, 41, “Nücûr ve’l-eymân”, 19, “Cenâ,iz”, 1; Müslim,
“Îmân”, 152, 197; Ýbn Mâce, “Ýkamet”, 191; Ebû
Dâvûd, “Fiten”, 6; Tirmizî, “Nücûr ve’l-eymân”, 9; Nesâî,
“Eymân ve’n-nücûr”, 4, “Cenâ,iz”, 102; Taberî,
Câmi £u’l-beyân (Bulak),
VI, 313; Mâtürî-
dî, Kitâbü’t-Tev¼îd (nþr. Bekir Topaloðlu – Mu- hammed Aruçi), Ankara 1423/2003, s. 37-47, 219-222, 239-268, 521, 540; a.mlf., Teßvîlâtü’l- Æurßân (nþr. Ertuðrul Boynukalýn), Ýstanbul 2006, V, 251-252; XII (nþr. Mustafa Yavuz), Ýstanbul
2008, s. 291-292; Bâkýllânî, et-Temhîd (Ebû Rî-
de), s. 61-63; Ýbn Fûrek, Mücerredü’l-Mašålât, s. 156, 160; Kadî Abdülcebbâr, el-Mu³nî, V, 9- 15, 22-35; a.mlf., Þer¼u’l-U½ûli’l-Åamse, s. 277- 278; Ýbn Hazm, el-Fa½l, III, 222; Zemahþerî, el- Keþþâf
(Kahire), IV, 164; Fahreddin er-Râzî, Me-
fâtî¼u’l-³ayb, XI, 116; XIV, 222-224; XXV, 69; Takýyyüddin Ýbn Teymiyye, Ýšti²âßü’½-½ýrâ¹i’l-müs- taš¢m
(nþr. Nâsýr b. Abdülkerîm el-Akl), Riyad
1404, II, 703-704; Teftâzânî, Þer¼u’l-£Ašåßid (nþr.
M. Adnân Dervîþ), Beyrut 1411/1991, s. 179- 180; a.mlf.,
Þer¼u’l-Mašå½ýd (nþr. Abdurrahman Umeyre), Beyrut 1409/1989, IV, 39-42; Þah Ve- liyyullah ed-Dihlevî, ¥üccetullåhi’l-bâli³a (nþr.
Seyyid Sâbýk), Kahire, ts. (Dârü’l-kütübi’l-hadî- se),
s. 127-131; Muhammed b. Abdülvehhâb, Ki- tâbü’t-Tev¼îd, Medine 1413, tür.yer.; Ýzmirli, Yeni
Ýlm-i Kelâm, II, 102-103; Elmalýlý, Hak Dini, III, 1467-1468; A. Jeffery, “Angel”, DB 2 , s. 32-33; Cevâd Ali, el-Mufa½½al, VI, 50-61, 706-724; Ah- med Saim Kýlavuz, Ýman-Küfür Sýnýrý, Ýstanbul 1982, s. 60-62; a.mlf., “Þirk”, Ýslâm’da Ýnanç, Ýbadet ve Günlük Yaþayýþ Ansiklopedisi (ed.
Ýbrahim Kâfi Dönmez), Ýstanbul 2006, IV, 1875- 1877; O. Barfield, Saving the Appearances: A Study in Idolatry, Middletown 1988, s. 110-111; Bekir Topaloðlu v.dðr., Ýslâm’da Ýnanç Esaslarý, Ýstanbul 2002, s. 90-110; Salime L. Gürkan, Ya- hudilik, Ýstanbul 2008, s. 76-85; L. Jacobs, “God”,
20 th Century Jewish Religious Thought (ed. A. A. Cohen – P. Mendes-Flohr), Philadelphia 2009, s. 291-298; Y. Leibowitz, “Idolatry”, a.e., s. 445- 449; D. Gimaret, “Shirk”, EI 2 (Ýng.), IX, 484-486; M. A. Hoonhout, “God”, New Catholic Encyclo- pedia, Washington 1967, VI, 270-280; R. L. Ric- hard – J. Hill, “Trinity, Holy”, a.e., XIV, 189-201; A. E. Garvie, “Polytheism”, ERE, X, 112-114; A. Coudert, “Angels”, ER, I, 282-283; W. Stephens, “Demos: An Overview”, Encyclopedia of Religi- on
(ed. L. Jones), Detroit 2005, IV, 2275-2282; J. Rise,
“Idolatry”, a.e., VII, 4356-4365; T. M. Lud- wig, “Monotheism”, a.e., IX, 6156-6158; R. J. Zwi Werblowsky, “Polytheism”, a.e., XI, 7315- 7319;
M. H. Vogel, “Monotheism”, Encyclopa- edia Judaica, Detroit 2007, XIV, 448-450. ÿMustafa Sinanoðlu – —
( א )
Kazanç ortaklýðý yanýnda müþterek mülkiyeti ifade eden fýkýh terimi. ˜ ™
sahibi olmak” anlamýndaki þirket (þerike, þirke, þerke) terim olarak iki veya daha çok kiþinin sermaye, emek yahut itibarlarýný birleþtirerek meydana getirdiði ortaklýk ya- nýnda bir mal, hak veya menfaate müþte- reken mâlik olmasýný ifade eder (mezhep- lere göre farklýlýk taþýyan tanýmlar için bk. Vehbe ez-Zühaylî, IV, 792-793). Kur’ân-ý Kerîm’de özellikle “Allah’a ortak koþma” mânasýnda ayný kökten türeyen kelimeler sýkça kullanýlmakla birlikte (bk. ÞÝRK
) þir- ket kelimesi yer almaz; bir âyette “þüre- kâ” (ortaklar) (ez-Zümer 39/29), baþka bir âyette “huletâ” (ortakçýlýk amacýyla hay- vanlarýný bir araya getirenler) (Sâd 38/24) kelimeleri geçer. Hadislerde þirket “mal or- taklýðý” anlamýnda kullanýlýrken ayný kök- larýn bazý þahsiyetlerdeki farklý halleri ola- ðan üstü imiþ gibi algýlayýp onlara bir tür kutsiyet atfettiðini, zamanla ilâhî özellik- lere sahip olduðuna inanýr hale geldiðini ve insana saygýda aþýrýya kaçýp þirke düþ- tüðünü belirtir ( ¥üccetullåhi’l-bâli³a, s. 127). Elmalýlý Muhammed Hamdi Yazýr ba- zý müþriklerde iftiranýn, bazýlarýnda sap- kýnlýðýn öne çýktýðýna dikkat çekmiþtir. Ona göre Ehl-i kitabýn þirki sapkýnlýktan çok if- tira niteliði taþýrken diðerlerinin þirki ifti- radan çok sapkýnlýðýn eseridir. Birincisi say- gýsýzlýktan, ikincisi cehaletten kaynaklan- maktadýr. Her ikisi de tövbe edilmediði tak- dirde Allah tarafýndan affedilmeyecektir. Þirkleri cehaletten kaynaklanan kimsele- rin ilmî ve aklî geliþmeyle þirkten vazgeç- meleri mümkün iken þirkleri saygýsýzlýk- tan kaynaklanan kiþilerin ilmi arttýkça az- gýnlýklarýnýn da artacaðý ve iftiralarýna de- vam edeceklerini ifade eder ( Hak Dini, III,
1467-1468). Ýnsanlarýn korku, þüphecilik, kibir, inat ve taklidin yaný sýra servet, ma- kam ve þöhret gibi dünya nimetlerini ha- yatýn tek amacý haline getirmeleri ve ne- ticede þeytanýn aldatýcý özendirmelerine kapýlmalarý da þirke düþmelerinin önemli sebepleri arasýnda yer alýr ( Ýslâm’da Ýnanç Ýbadet ve Günlük Yaþayýþ Ansiklopedisi, IV, 1875-1877). Ýslâm âlimleri þirkle ilgili görüþlerini Kur’ân-ý Kerîm’deki âyetlerle Hz. Peygam- ber’in hadislerine dayandýrdýðý için tefsir ve hadis literatürü iman ve küfür konula- rýyla baðlantýlý olarak þirk hususunda vaz- geçilmez kaynaklardýr. Baþta Kütüb-i Sit- te olmak üzere hadis kaynaklarýnýn özel- likle iman ve tevhid bölümlerinde þirke dair rivayetlere yer verilmiþtir. II. (VIII.)
yüz- yýldan itibaren kaleme alýnan akaid me- tinlerinde tevhid inancý ve büyük günah konularý çerçevesinde þirk de ele alýnmýþ- týr. Kelâm kaynaklarýnda ulûhiyyet ve sem- ‘iyyât bahislerinin yaný sýra iman-küfür konularýnýn iþlendiði bölümlerde þirk me- selesine deðinilmiþtir. Ayrýca “kitâbü’l-îmân” ve “kitâbü’t-tevhîd” türü eserlerde konu incelenmektedir. Ýbn Teymiyye’nin Æå£i- detün £a¾îme fi’l-farš beyne £ibâdâti ehli’l-Ýslâm ve’l-îmân ve £ibâdâti eh- li’þ-þirk ve’n-nifâš (nþr. Süleyman b. Sâ- lih el-Gusn, Riyad 1411), Abdullah b. Ab- durrahman Ebû Bâtýn’ýn el-Beyânü’l- ezher fi’l-faršý beyne’þ-þirki’l-ekber ve’þ-þirki’l-a½³ar (nþr. Muhammed Reþîd Rýzâ, Kahire 1349), Yahyâ Þâmî’nin eþ- Þirkü’l-câhilî ve âlihetü’l-£Arabi’l-ma£- bûde šable’l-Ýslâm (Beyrut 1986), Ah- med b. Muhammed el-Kudûrî’nin eþ-Þirk Yüklə 331,92 Kb. Dostları ilə paylaş:
|