18
©
IFRS Foundation
verilməlidir. Beləliklə, məsələn, maliyyə icarəsi halında, mahiyyət və iqtisadi reallıq ondan ibarətdir ki,
icarəyə götürən əldə etdiyi hüquq üçün aktivin ədalətli dəyərinə təqribən bərabər olan məbləği və onunla
əlaqəli maliyyə xərclərini ödəmək öhdəliyinə daxil olması əvəzində icarəyə götürülmüş aktivdən onun faydalı
istifadə müddətinin əksər hissəsi ərzində iqtisadi səmərə əldə edir. Nəticə etibarı ilə maliyyə icarəsi aktiv və
öhdəlik anlayışlarına uyğun gələn və icarəyə götürənin mühasibat balansında eyni şəkildə tanınan maddələr
əmələ gətirir.
4.7
Mövcud MHBS-
larına uyğun olaraq tərtib edilmiş mühasibat balanslarında aktiv və ya öhdəlik anlayışlarını
təmin etməyən və kapitalın bir hissəsi kimi göstərilməyən maddələr göstərilə bilər. Bununla belə, 4.4-cü
maddədə verilmiş anlayışlar mövcud MHBS-larının gələcəkdə nəzərdən keçirilməsi və yeni standartların
formalaşdırılması zamanı əsas təşkil edəcək.
Aktivlər
4.8
Aktivdə təccəssüm olunan gələcək iqtisadi səmərə birbaşa və ya dolayı yolla pul vəsaitləri və onların
ekvivalentlərinin quruma daxil olmasını təmin edən bir imkandır. Qurumun əsas fəaliyətinin bir hissəsi təşkil
etməklə bu imkan məhsuldar ola bilər. Bu həmçinin pul vəsaitləri və ya onun ekvivalentlərinə çevrilə bilmə
və ya alternativ istehsal prosesinin tətbiqinin istehsal dəyərini aşağı salması halında olduğu kimi pul
xaricolmalarını azalda bilmə formasını ala bilər.
4.9
Qurum adətən öz aktivlərindən, alıcıların istək və ehtiyaclarını təmin etmək gücündə olan mal və xidmətlər
istehsal etmək üçün istifadə edir; mallar və xidmətlər bu istək və ehtiyacları təmin edə bildiyi üçün alıcılar
onların qarşılığında ödəniş etməyə və nəticə etibarı ilə qurumun pul vəsaitlərinin artmasını təmin etməyə
hazırdırlar. Pul vəsaitlərinin özləri qurumun digər resurslarına münasibətdə əhəmiyyətləri səbəbiylə quruma
xidmət edir.
4.10
Aktivdə təcəssüm olunmuş gələcək iqtisadi səmərə quruma müxtəlif üsullarla daxil ola bilər. Məsələn, aktiv:
(a)
qurum tərəfindən satılan mal və xidmətlərin istehsalında tək və ya digər aktivlərlə birlikdə istifadə
edilə bilər;
(b)
digər aktivlərlə mübadilə edilə bilər;
(c)
öhdəlikləri ödəmək üçün istifadə bilər; və ya
(d)
qurumun mülkiyyətçiləri arasında bölüşdürülə bilər.
4.11
Bir
çox aktivlər, məsələn, torpaq, tikili və avadanlıq fiziki formaya malikdir. Lakin fiziki forma aktivin
mövcudluğu baxımından əsas deyil; belə ki, məsələn, patentlər və müəllif hüquqları onlardan gələcək iqtisadi
səmərənin quruma daxil olması gözlənildiyi halda və onlara qurum tərəfindən nəzarət edildiyi halda
aktivdirlər.
4.12
Bir çox aktivlər məsələn, debitor borcları və tikili, mülkiyyət hüququ daxil olmaqla qanuni hüquqlarla
əlaqədardırlar. Aktivin mövcudluğunun müəyyən edilməsi baxımından mülkiyyət hüququ əsas deyil;
beləliklə, məsələn, icarəyə götürülmüş əmlak o halda aktiv sayılır ki, qurum ondan daxil olması gözlənilən
səmərəyə nəzarət edir. Baxmayaraq ki, qurumun həmin səmərələrə nəzarət edə bilməsi adətən onun qanuni
hüquqların nəticəsidir, bununla yanaşı maddə, hüquqi nəzarətin olmadığı halda belə aktiv anlayışına uyğun
gəlir. Məsələn, tədqiqat fəaliyyətindən əldə edilmiş “nou-hau”, onun gizli saxlanılması ilə ondan daxil olması
gözlənilən səmərələrə qurumun nəzarət etməsi halında aktiv anlayışına uyğun gələ bilər.
4.13
Qurumun aktivləri keçmiş əməliyyatlar və ya digər keçmiş hadisələr nəticəsində əmələ gəlir. Qurumlar adətən
aktivləri satın almaqla və ya istehsal etməklə əldə edirlər, lakin digər əməliyyatlar və ya hadisələr də aktivlər
yarada bilər; bunlara müəyyən bir ərazidə iqtisadi inkişafın gücləndirilməsi proqramı çərçivəsində və kəşf
edilmiş faydalı qazıntı yataqlarının kəşf edilməsi ilə qurumun dövlətdən aldığı mülkiyyəti göstərmək olar.
Gələcəkdə baş verməsi gözlənilən əməliyyatlar və ya hadisələr özü-özlüyündə aktiv əmələ gətirmir; belə ki,
məsələn, ehtiyat almaq niyyəti özlüyündə aktiv anlayışına uyğun gəlmir.
4.14
Baş verən xərclərlə yaranan aktivlər arasında çox yaxın əlaqə vardır, lakin ikisinin də eyni zamanda baş
verməsi vacib deyil. Deməli, qurumun xərc çəkməsi onun gələcəkdə iqtisadi səmərənin əldə edilməsi
məqsədinin güdüldüyünə sübut ola bilər, lakin bu aktiv anlayışına uyğun gələn maddənin əldə edilməsi üçün
əsaslı sübut deyil. Eynilə müvafiq xərclərin olmaması maddənin aktiv anlayışına uyğun gəlməsinə və
beləliklə mühasibat balansında tanınmaq üçün namizədliyinə mane olmur; məsələn, quruma bağışlanılmış
maddələr aktiv anlayışına uyğun gələ bilər.
Öhdəliklər
4.15
Öhdəliyin əsas xüsusiyyəti qurumun cari borc öhdəliyinin olmasıdır. Borc öhdəliyi müəyyən bir şəkildə
hərəkət etmək və ya icra etmək barədə borc və ya vəzifədir. Borc öhdəlikləri icbari müqavilədən və ya qanuni
tələbdən irəli gələrək hüquqi baxımdan icrası məcburi ola bilər. Buna sadə misal olaraq əldə edilən mallara
©
IFRS Foundation
19
və göstərilən xidmətlərə görə ödənilməli olan məbləğləri göstərmək olar. Borc öhdəlikləri həmçinin adi
işgüzar təcrübədən, ənənədən və yaxşı işgüzar münasibətləri saxlamaq istəyindən və ya ədalətli
davranmaqdan yarana bilər. Məsələn, zəmanətli istifadə müddətinin keçməsindən sonra belə aşkar
olunmasına baxmayaraq qurum məhsulda olan qüsurları düzəltmək üçün öz siyasəti üzrə qərar qəbul edərsə,
satılmış mallar baxımından çəkilməsi gözlənilən xərclərin məbləğləri öhdəliklərdir.
4.16
Cari borc öhdəliyi ilə gələcək öhdəlik arasında fərq qoyulmalıdır. Qurum rəhbərliyinin gələcəkdə aktivlərin
əldə edilməsi ilə bağlı qəbul etdiyi qərar özlüyündə cari borc öhdəliyinin yaranmasına səbəb olmur. Borc
öhdəliyi adətən aktivin təqdim edilməsi və ya qurumun aktivi əldə etməsi ilə bağlı ləğv edilə bilməyən
müqaviləyə daxil olması zamanı yaranır. Sonuncu halda, müqavilənin ləğvediləbilməzlik xüsusiyyəti o
deməkdir ki, öhdəliyin icra edilməməsinin iqtisadi nəticələri, məsələn, böyük həcmdə cərimənin mövcud
olmasına görə, quruma resursların digər tərəfə getməsinin qarşısını almaq üçün çox az seçim hüququ verir.
4.17
Digər tərəflərin tələblərini təmin etmək üçün cari öhdəliklərin icrası adətən qurumun iqtisadi səmərəni özündə
təccəssüm etdirən resurslardan imtinası ilə nəticələnir. Cari öhdəliyin icrası müxtəlif üsullarla təmin edilə
bilər, məsələn:
(a)
pul vəsaitləri ilə ödəmə ilə;
(b)
digər aktivlərin köçürülməsi ilə;
(c)
xidmətlərin təqdim edilməsi ilə;
(d)
bir öhdəliyin digəri ilə əvəz edilməsi ilə; və ya
(e)
öhdəliyin kapitala çevrilməsi ilə.
Öhdəlik kreditorun tələbindən imtina etməsi və ya bu hüququnu itirməsi kimi digər vasitələrlə də ləğv edilə
bilər.
4.18
Öhdəliklər keçmiş əməliyyatlar və ya digər hadisələr nəticəsində yaranır. Beləliklə, məsələn, malların əldə
edilməsi və xidmətlərdən istifadə ticari kreditor borclarını yaradır (avans olaraq və ya çatdırılma anında
ödəniş edilməyibsə) və bank kreditinin götürülməsi həmin krediti banka geri ödəmək öhdəliyini yaradır.
Qurum sifarişçilərin illik alışlarına əsaslanmaqla gələcək güzəştləri öhdəlik kimi tanıya bilər; bu halda
malların keçmişdə satılması öhdəliyin yaranmasına səbəb olan əməliyyat sayılır.
4.19
Bəzi öhdəliklər ancaq kifayət qədər uçot təxmini əsasında ölçülə bilər. Bəzi qurumlar bu öhdəlikləri ehtiyat
fondları kimi göstərir. Bəzi ölkələrdə belə ehtiyat fondlarına öhdəlik kimi baxılmır, çünki öhdəlik anlayışı
dar mənada elə müəyyən edilir ki, o yalnız təqribi qiymətləndirməyə ehtiyac olmadan müəyyən bilən
məbləğləri özündə əks etdirir. 4.4-cü maddədəki öhdəlik anlayışı daha geniş yanaşmanı nəzərdə tutur.
Beləliklə, ehtiyat fondu cari öhdəlik ilə əlaqəlidirsə və öhdəlik anlayışının digər müddəalarına da uyğun
gəlirsə, məbləğ təqribi qiymətləndirilməli olsa belə bu öhdəlik sayılır. Bu ehtiyat fondlarına nümunə olaraq
mövcud zəmanətlərin ödənilməsi üzrə ehtiyat fondları və pensiya öhdəliklərini icra etmək üçün ehtiyat
fondlarını göstərmək olar.
Kapital
4.20
Baxmayaraq ki, 4.4-
cü maddədə kapital qalıq məbləğ kimi müəyyən edilir, mühasibat balansında o alt
hesablar üzrə təsnifləşdirilə bilər. Məsələn, korporativ qurumda səhmdarlar tərəfindən qoyulmuş fondlar,
bölüşdürülməmiş mənfəət, bölüşdürülməmiş mənfəətin ayrılmasını göstərən ehtiyat fondları və kapitalın
saxlanılması üzrə düzəlişləri təmin edən ehtiyat fondları ayrı-ayrılıqda göstərilə bilər. Belə təsnifatlar
qurumun kapitalı bölüşdürmək və ya digər şəkildə istifadə etmək imkanları üzərində hüquqi və ya digər
məhdudiyyətlər göstərdiyi zaman, maliyyə hesabatları istifadəçiləri üçün iqtisadi qərarlar qəbul etmək
ehtiyacı baxımından əhəmiyyətli ola bilər. Onlar həmçinin qurumda iştirak payı olan səhmdarların
dividendlərin əldə edilməsi və ya kapital qoyuluşunun geri ödənməsi baxımından fərqli hüquqlara malik
olduqlarını əks etdirə bilər.
4.21
Quruma
və onun kreditorlarına itkilərin təsirinə qarşı əlavə müdafiə vasitəsi vermək məqsədilə bəzən
nizamnamə və ya digər qanunla ehtiyat fondlarının yaradılması tələb edilir. Milli vergi qanunvericiliyi ilə
belə ehtiyat fondlarına köçürmələr edildiyi halda vergi tutulan öhdəliklərin vergidən azad olması və ya
azaldılması nəzərdə tutularsa, digər ehtiyat fondları da yaradıla bilər. Belə hüquqi, məcburi və vergi ehtiyat
fondlarının mövcudluğu və həcmi istifadəçilər tərəfindən iqtisadi qərar qəbulu üçün əhəmiyyətli informasiya
sayılır. Belə ehtiyat fondlarına köçürmələr xərclər yox, bölüşdürülməmiş mənfəətin istifadəsidir.
4.22
Mühasibat balansında göstərilən kapitalın məbləği aktiv və öhdəliklərin ölçülməsindən asılıdır. Bir qayda
olaraq, kapitalın ümumi məbləği yalnız təsadüfi halda qurumun səhmlərinin ümumi bazar dəyərinə və ya xalis
aktivlərin hissə-hissə ya da fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipi əsasında qurumun bütövlükdə satılmasından əldə
edilə bilən məbləğə uyğun gəlir.