10.2.Germaniyaning iqtisodiy taraqqiyoti
XIX asr o‘rtalarida Germaniya iqtisodiy jihatdan Angliya va
Fransiyadan orqada edi. 70-yy.ga kelib keskin o‘zgarishlar yuz
bera boshladi – mamlakatda sanoat o‘sishi yuz berdi, Germaniya
texnik va energetik qayta jihozlanishni amalga oshirdi; bunda
mahsulot ishlab chiqarish hajmi (ayniqsa, og‘ir sanoatda) keskin
oshdi, mehnat unumdorligi, tashqi savdo aylanmasi o‘sdi.
O‘sish sur’atlari, iqtisodiyot tarkibi. XIX asrning oxirgi 30 yilida
Germaniya sanoat ishlab chiqarishi bo‘yicha jahonda 2-chi (Yev-
ropada birinchi) o‘ringa chiqdi. Uning jahon ishlab chiqarishidagi
ulushi 13%dan 16%gacha ko‘tarildi. Iqtisodiy rivojlanish sur’atlari
113
6 marotaba o‘sdi
1
. Og‘ir sanoat tarmoqlari, ayniqsa yangi tar-
moqlar yuqori sur’atlar bilan rivojlandi. XX asrning birinchi o‘n
yilligida elektrstansiyalari quvvati 100 marta o‘sdi. Po‘lat quyish
cho‘yan ishlab chiqarish bilan tenglashdi. Germaniya harbiy ishlab
chiqarishni keskin oshirib 1913 y.da Fransiyadan 4 marotaba o‘zib
ketdi.
Germaniyada sanoat o‘sishi iqtisodiyot tarkibini o‘zgarishini
taqozo etdi – endi sanoat ulushi qishloq xo‘jaligidan oshib Ger-
maniya industrial mamlakatga aylandi. Og‘ir sanoat rivojlanish
sur’atlari bo‘yicha yengil sanoatdan oshdi. Germaniyada og‘ir
sanoat tarmoqlarida elektroenergetika, mashinasozlik, kimyo,
temiryo‘l qurilishi tarmoqlari muhim ahamiyat kasb etardi. Ger-
maniya sanoati rivojlanishida markaziy bo‘g‘in bo‘lib metallurgiya
va mashinasozlik xizmat qildi.
Asrlar bo‘sag‘asida ikkinchi ITI natijasida paydo bo‘lgan yangi
tarmoqlar (elektrotexnika va kimyo) intensiv rivojlandi.
Germaniya sintetik bo‘yoqlar, kimyoviy o‘g‘itlar ishlab chiqara-
rdi. Jahon kimyo mahsulotlari eksportida Germaniya 50% ulushga
ega edi.
Temiryo‘l qurilishi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 70-yy.ga kelib
Germaniyada temiryo‘l tarmog‘i yaratildi.
Konsentratsiya va monopolizatsiya jarayoni. Germaniya sanoa-
ti tarkibida og‘ir sanoat tarmoqlari va yirik korxonalar ustuvorlikka
ega bo‘ldi. Bunday siljishlar ishlab chiqarish va kapitalni konsen-
tratsiyalashuviga, hamda monopolizatsiyalashuviga olib keldi. XIX
asrning oxirgi 20 yilida Germaniyada yirik korxonalar (1000dan
ortiq ishchi) soni 4 marotaba o‘sdi.
Shunday qilib, muhim tarmoqlarda ishlab chiqarish yirik fab-
rika va zavodlarda konsentratsiyalashdi.
Bu mamlakatda monopolizatsiya jarayonining xususiyati aso-
san kartel va sindikatlarni tashkil etishdir.
1893 y.dagi inqirozdan so‘ng konsentratsiya va monopolizatsi-
ya jarayonlari kuchaydi, ayniqsa yangi tarmoqlarda – kimyo va
elektrotexnika.
1
http://www.istmira.com/vsemirnaya-istoriya-v-3-ch-ch-2-xix-v-oktyabr-v84-/3896-
soedinennye-shtaty-ameriki-v-konce-xix-nachale-xx-v.html
114
10-MAVZU. ETAKCHI KAPITALISTIK
MAMLAKATLARNING IQTISODIY TARAQQIYOTI (XIX asr oxiri-XX asr boshi)
Elektrotexnika tarmog‘ida ta’sir doiralarini taqsimlab olgan
holda “Umumiy elektr jamiyati” (AEG) va “Simens-Galske va Shuk-
kert” lar hukmron edi.
Kimyo sanoati “I.G. Farbenindustri” konserni nazorati ostida
edi.
Qurol ishlab chiqaruvchi Krupp po‘lat quyuvchi firmasi uzoq
vaqt “oilaviy monopoliya” edi, keyinchalik aksioner jamiyatga ay-
lantirildi.
Dengiz savdo va passajir kema qatnovi ikki yirik jamiyatlar to-
monidan nazorat qilinar edi - “Gamburg-Amerika” va “Shimoliy-
german Lloyd”.
Birinchi jahon urushidan oldin Germaniyada monopolistik bir-
lashmalar soni 600 tani tashkil etdi.
Sanoat va transportni monopollashtirish bilan birga banklarni
konsentratsiyalashuvi va markazlashuvi, ularni sanoat kapitali bi-
lan qo‘shilishi jarayoni amalga oshirildi.
1913 y.da 9 ta yirik Berlin banklari hukmrolik qilardi, ulardan
eng yiriklari “Nemis banki” va “Hisob jamiyati” bo‘lib, ular Ger-
maniyadagi bank qo‘yilmalarining yarmini konsentratsiyalashtir-
gan edi.
Aholi. Germaniya industrial qudratini o‘sishi shaharlar rivojla-
nishi va shahar aholisini ko‘payishi ta’minladi. 1870 y.da shahar-
larda aholining 1/3 qismi yashar edi, 1910 yilda esa – 60%. Shahar
aholisining asosiy qismi yollanma ishchilar edi. 1907 yilda ishchi
kuchining soni 18 mln.kishiga etdi.
Tashqi savdo. Bu davrda Germaniya jahon bozorida o‘z o‘rniga
ega bo‘ldi. 1870-1913 yy.da Germaniyaning tashqi savdo hajmi
Angliya va Fransiyanikiga nisbatan tezroq o‘sdi. Ayniqsa elek-
trotexnika, kimyo va mashinasozlik mahsulotlari eksporti oshib
bordi.
Germaniya monopoliyalari xalqaro monopolistik kelishuvlarda
faol ishtirok etishdi. Masalan, 1907 yilda AEG va “Djeneral elektrik”
Amerika kompaniyasi o‘rtasida shartnoma imzolandi; Morgan-
ning “Dengiz savdosi xalqaro kompaniyasi” xalqaro savdo karteli
tashkil etildi. Rels karteli, sink sindikati to‘g‘risida shartnomalar
imzolandi. Birinchi jahon urushidan oldin nemis monopoliyalari
100 ta xalqaro kelishuvlarda ishtirok etishdi.
115
Qishloq xo‘jaligini rivojlanishi. XIX asrning oxirgi 30 yilligida
Germaniyada sanoat sektoridan farqli o‘laroq qishloq xo‘jaligining
rivojlanishi Amerikanikiga nisbatan past sur’atlarda edi.
1880 y.da qishloq xo‘jaligini qo‘llab-quvvatlash maqsadida
davlat yer egalarini huquqlarini cheklovchi qonun qabul qildi.
Ushbu qonunda - maxsus agronomik jamiyatlar, tajriba stansi-
yalari, qishloq xo‘jalik maktablarini yaratish nazarda tutildi.
Pangerman ittifoqini yaratilishi. Agrar sektor Germaniyaning
umumiy rivojlanishini sekinlashtirdi. Mamlakat bug‘doy eksport-
eridan uning importeriga aylandi. Germaniyaning paxta, jun, teri-
ga bog‘liqligi yengil sanoatni rivojlanishini sekinlashtirdi.
Germaniya
Pangerman ittifoqini
tashkil etib dunyoni qayta
taqsimlashni boshladi.
1
Shunday qilib, XIX asr oxiriga kelib Germaniya sanoati (ayniq-
sa, og‘ir sanoat) ichki bozor doirasidan chiqib ketdi, u yetarli xom
ashyo zaxirasiga va o‘z mahsulotini sotish bozoriga ega emas edi.
Germaniyani arzon xom ashyo bilan ta’minlaydigan va bojxonasiz
tovarlarini olib chiqadigan ko‘p sonli mustamlakalari yo‘q edi. Shu
sababdan u qattiq raqobatga duch keldi va bu sharoitda kurash-
ish uchun o‘z tovarlarini ishlab chiqarish hajmini oshirishi zarur
edi.
Bu omillar german kapitalizmini o‘ta agressivligini va tashqi ek-
spansiyasini tushunish imkonini beradi. Bu Birinchi jahon urushiga
olib keldi.
Dostları ilə paylaş: |