Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi
2016
Cilt: 5
Sayı: 2
Manas Journal of Social Studies
2016
Vol.: 5
No: 2
TÜRK TARĠHĠ ARAġTIRMACISI OLARAK A. N. BERNġTAM VE ESERLERĠ
Yrd. Doç. Dr. Cengiz BUYAR
Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Tarih Bölümü
cengizbuyar@gmail.com
Öz
Aleksandr Natanoviç BernĢtam (1 Ekim 1910 - 10 Aralık 1956), Türkistan ve Türk halkları
tarihi üzerine çok sayıda araĢtırmalar yapmıĢ ve eserler yazmıĢ etnograf, arkeolog ve Ģarkiyatçı
bir bilgindir. Hunlar, Göktürkler, Uygurlar, Kırgızlar üzerine önemli çalıĢmaları
bulunmaktadır. 1933-1956 yılları arasında Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve
Tacikistan‟da tarihî âbideleri tespit seyahatleri, yazılı kaynak araĢtırmaları, kazı çalıĢmaları ve
mimarî abideler üzerine incelemeler yaparak Orta Asya Türk tarihinin M.Ö. 2. binden M.S. 15.
yüzyıla kadarki değiĢik meseleleri hakkında mühim çalıĢmalar ortaya koymuĢtur. Ortaya
koyduğu bu çalıĢmalar günümüze kadar ehemmiyetini muhafaza etmektedir. Bununla birlikte
bilim dünyasında eserleri gerektiği kadar bilinmemektedir. Bunun temel sebepleri arasında
çalıĢmalarında, o dönem Sovyet rejiminin ideolojik yaklaĢımlarına karĢı tezler ortaya koyması,
çalıĢmalarının mühim kısmını 2. Dünya savaĢı yıllarında yayımlaması gibi sebepler
gelmektedir. BaĢlıca eserleri arasında Hun Tarihi Denemesi (Oçerk Ġstorii Gunnov), 6.-8.
Yüzyıllarda Orhon Yenisey Türklerinin Sosyo-Ekonomik Yapısı (Sotsialno-ekonomiçeskiy stroy
orhono-yeniseyskih tyurok 6-8 vekov), Kuzey Kırgızistan Arkeoloji Notları (Arheologiçeskiy
oçerk Severnoy Kirgizii), Talas Vadisi‟nin Antik Âbideleri (Pamyatniki starinı Talasskoy
dolinı), Yedisu Arkeolojik Keşif Seferi. Çüy Vadisi (Trudı Semireçenskoy arheologiçeskoy
ekspeditsii. Çuyskaya Dolina), Kenkol Kurganları (Kenkolskiy Mogilnik), Kuzey Kırgızistan
Arkeolojisi Denemesi (Arheologiçeskiy oçerk Severnoy Kirgizii), Talas Vadisinin Tarihi
Eserleri. Tarihi-Arkeolojik Deneme (Pamyatniki starinı Talasskoy dolinı. Ġstoriko-
arheologiçeskiy oçerk), Kırgızistan‟ın Mimarî Anıtları (Arhitekturnıye pamyatniki Kirgizii)
gelmektedir. Bu çalıĢmada A. N. BernĢtam‟ın hayatı, ilmi Ģahsiyeti ortaya konulmaya
çalıĢılacak, eserleri üzerine değerlendirmeler yapılacak ve eserlerinin bibliyografyası
verilecektir.
Anahtar Kelimeler: A. N. BernĢtam, Türk, Türkistan, Kırgız, Arkeoloji, Orta Asya
A. N. BERNSHTAM AS A TURKIC HISTORY RESEARCHER AND HIS WORKS
Abstract
Aleksandr Natanovich Bernshtam (01 October 1910 – 10 December 1956) is ethnographer,
archeologist and orientalist who has done lots of research and wrote so many books on the
history of Turkestan and the Turkish folks. He also has significant works on Hun, Gokturk,
Uighur, and Kyrgyz. He he has put forth important studies on various issues about Central
Asian Turkish history from BC 2000 up to 15th century, by making travels ,between the years
1933-1956, to determine historical monuments in Kazakhstan, Kyrgyzstan, Uzbekistan and
Tajikistan and doing research on written sources, excavations and researches on architectural
monuments. These studies still maintains its importance nowadays. However, his works aren‟t
well known by the world of science. Among the basic reasons for being so, his putting forward
the thesis against the Soviet regime‟s ideological approach on that period in his studies and
publishing important part of his works during World War 2. plays an important role. Between
His Major works we can mention Hun Historic Essay (Ocherk istorii Gunnov), 6.-8‟th century
Orhon Yenisei Socio-Economic Structure of Turkish people (Sotsialno - ekonomicheskiy stroy
orhono - yeniseyskih tyurok 6-8 vekov), North Kyrgyzstan Archaeological Notes
(Arheologicheskiy Ocherk Severnoy Kirgizi), The ancient monuments of the Talas valley
Türk Tarihi Araştırmacısı Olarak A.N. Bernştam ve Eserleri
187
(Pamyatniki starinı Talasskoy dolinı), Yedisu Archaeological Discovery expedition. Chuy
valley (Trudy Semirechenskoy arheologicheskoy ekspeditsii. Chuyskaya Dolina), Kenkol
Kurgans (Kenkolskiy Mogilnik), North Kyrgyzstan Archaeology Essay (Arheologiçeskiy
Ocherk Severnoy Kirgizi), The Historical Monuments of Talas valley. Historical –
archaeological essay (Pamyatniki starinı Talasskoy dolinı. Ġstoriko-arheologicheskiy ocherk),
Kyrgyzstan Architectural Monuments (Arhitekturnıye pamyatniki Kirgizii). In this study, A. N
Bernshtam‟s life, his scientific personalitiy will be tried to put forward, an evaluation of his
studies will be made and a bibliography of his works will be given.
Keywords: A. N. Bernshtam, Türk, Türkistan, Kyrgyz, Arceology, Central Asia
GiriĢ
ÇalıĢmanın konusunu teĢkil eden A. N. BernĢtam‟ın, Rus Türkolojisindeki önemli
isimlerden biri olması sebebiyle, onun yetiĢmesine tesir eden geleneği, çalıĢmalarına referans
olan eserlerin ortaya çıktığı tarihî arka planı bilmek ve anlamak için, Rusya‟daki Türkoloji
çalıĢmalarının ana çizgileriyle geliĢimini bilmek gerekir. Türkoloji çalıĢmalarının 18.
yüzyılda, bilhassa Petr I döneminden itibaren Rusya‟da temellerinin atılmaya baĢlandığı
görülür. ġarkiyat araĢtırmaları çerçevesinde Türk dilinin ve lehçelerinin öğrenilmesi,
öğretilmesi ve incelenmesi çalıĢmalarıyla baĢlayan süreç daha sonra tarih, etnogenez,
etnografya, folklor, coğrafya, askerî, siyasî ve sosyo-kültürel alanları da içine almıĢtır. Bu
anlamda Türkoloji Rusya‟da Türk halklarıyla ilgili hemen bütün konuları inceleyen bir saha
haline gelmiĢtir. ġüphesiz ki bunun siyasî, askerî ve ekonomik nedenleri vardır.
Petr I‟in 1724-1725 yıllarında Bilimler Akademisi‟ni kurmasıyla birlikte Türkoloji
çalıĢmaları yeni bir aĢamaya geçer. Bilhassa Sankt-Peterburg, Moskva ve Kazan‟daki
üniversitelerde Türkoloji araĢtırmaları yapan bölümler açılır. Rusya‟da 18. yüzyılda baĢlayan
Türkoloji çalıĢmaları yaklaĢık yüz yıl sonra neticelerini vermeye baĢlar. 19. yüzyılda L. Z.
Budagov (1812-1878), V. V. Grigoryev (1816-1881), N. Ġ. Ġlminskiy (1822-1891), V. V.
Radlov (1837-1918), N. P. Ostroumov (1846-1930), V. D. Smirnov (1846-1922), N. A.
Aristov (1847-?), N. E. Efimov (1858-1918), N. F. Katanov (1862-1922), E. K. Pekarskiy
(1858-1934), P. M. Melioranskiy (1868-1906), V. V. Bartold (1869-1930), N. Ġ. AĢmarin
(1870-1933), V. A. Gordlevskiy (1876-1956), S. E. Malov (1880-1957), A. N. Samayloviç
(1880-1938) gibi Türkoloji sahasında otorite olan, klasik eserler veren yüzlerce Türkolog
yetiĢir.
Sovyetler Birliği‟nin kurulması ile birlikte Çarlık Rusya‟sında kurumsallaĢmasını
tamamlayan Türkoloji araĢtırmaları eski geleneğin devamı, yeni rejimin ideolojik çizgileri
doğrultusunda daha da yaygınlaĢtırılmıĢtır. 1970‟lere gelindiğinde Rusya Türkologları ve
eserleriyle ilgili rehber kitaplar hazırlanması ihtiyacı doğar (bkz. Kononov, 1974, 1989;