Mashinasozlik texnologiyasi

Ekologik  sistema
  deb  birga  yashovchi  har  xil  organizmlar  va  ularning  yashash 
muhiti orasidagi qonuniyatli bog’lanishga aytiladi. Bunga o’rmon, o’tloq, ko’l va 
boshqalar misol bo’ladi. Masalan, o’rmonni shunday ta’riflasa bo’ladi: O’rmon bu 
geografik 
shakllangan,  o’z-o’zini  boshqaruvchi  o’simlik  va  hayvonlar 
populyatsiyalari  yig’indisi    bo’lib,  ular  uchun  muhitni  boshqaruvchi  asosiy  rolni 
bir  tur,  yoki  bir  necha  turga  mansub  populyatsiya  o’ynaydi.  Ana  shunday 
jamoalarni ifodalash uchun akademik V.N Sukachev(1942) biogeotsenoz terminini 
tavsiya etgan. 
Organizmlar  jamoasi  anorganik  muhit bilan bog’liq.  O’simliklar  undagi karbonat 
angidridi,  suv,  kislorod  va  mineral  tuzlar  hisobiga  yashaydi.  Geterotrof 
organizmlar  esa  avtotroflar  hisobiga  yashaydi.  Lekin  ular  kislorod  va  suvga  ham 
muhtojdir. Jamoalar anorganik muhit bilan ma’lum sistemani shakllantiradi. 
Organizmlar  va  anorganik  komponentlar  birligida,  modda  almashinuvini  amalga 
oshiradi. Shu tarzda ekologik sistema tashkil topadi. "Ekosistema» tushunchasi  ilk 
bor  ingliz  ekologi  A.  Tensli  (1935)  tomonidan  qo’llanildi.  U  ekosistemalarni 
tabiatning yer yuzidagi eng asosiy birligi deb hisobladi. 
Modda aylanishinig amalga oshishi uchun anorganik moddalar va yana 3 ekologik 
guruh organizmlari—produtsentlar, konsumentlar va redutsentlar bo’lishi lozim. 
Produtsentlar—bu  avtotrof  organizmlar  bo’lib,  anorganik  birikmalaridan 
foydalanadi. 
Konsumentlar—bu  geterotrof  organizmlar  bo’lib,  produtsentlar  va  boshqa 
konsumentlar hosil qilgan organik moddalardan foydalanadi. 
Redutsentlar—organik  moddalar  hisobiga  yashaydi  va  ular  moddalarni  qayta 
o’zlashtiriladigan  birikmalarga  aylantiradi.  Tabiatda  turli  ekosistemalar  uchraydi. 
Masalan  daraxtlardagi  lishayniklar  yostiqchasi,  yoki  kichikroq  muvaqqat  suv 

---

31 
 
havzasi,  o’tloq, o’rmon, dasht, cho’l, okean, butun  yer  yuzining hayot  bilan  band 
qismi. 
 
 
 
Ekosistema  va  biogeotsenoz  terminlari  bir—biriga  yaqindir. "Ekosistema"  modda 
almashinuvi amalga oshib turadigan sistemani bildiradi. 
Moddalar  aylanishi  va  organizmlarning  ekosistemadagi  hayoti,  doimiy  ravishda 
ularni  ta’minlanib  turadigan  energiya  oqimiga  bog’liq.  Yerdagi  butun  hayot 
quyosh  nurlari  energiyasi  yordamida  davom  etadi.  Bunda  fotosintez  yordamida 
organik birikmalarning kimyoviy bog’lanishlari hosil bo’ladi. 
Ozuqa  zanjiri  deganda  biz  nimani  tushunamiz?  Jamoalardagi  ozuqa  zanjiri  bu 
energiyaning  bir  organizmdan  ikkinchisiga  berilish  ketma—ketligidir.  «O’simlik-
xashorat-baqa-ilon-kalxat» ozuqa zanjirida birinchi bo’g’indan keyingilariga qarab 
biomassa kamayib boradi. Ekosistemalar oziq to’rlari orqali o’zaro bog’langandir(-
rasm). 
  
 
 
Konsumentlar tomonidan qabul qilingan ozuqalar to’liq o’zlashtirilmaydi va uning 
ma’lum  bir  qismi  tashqi  muhitga  qaytariladi.  Hayvonlarda  ozuqa  moddalarning 
o’zlashtirilishi 30% dan 70% gachani tashkil qiladi. Energiyaning ko’p qismi nafas 
olishda  sarflanadi.  qabul  qilingan  ovqatning  oz  qismi  organizmlarning  o’sishiga 
ketadi.  
Ekosistemaning  hayoti  faqat  energiya  oqimiga  bog’liq  bo’lib, u  quyosh  nuri  yoki 
tayyor organik moddalar hisobiga ta’minlanadi. 
Fotosintez  qiluvchi  organizmlardan  boshlanuvchi  ozuqa  zanjiri  yeyilish  zanjiri 
deyiladi. O’lik hayvonlar va o’simliklarning
 
qoldiqlaridan boshlanadigan zanjir esa 
parchalanish zanjiri deyiladi. 
Ekosistemalardagi konsumentlarga energiya oqimi o’simliklarning tirik to’qimalari 
yoki o’lik organik moddalar zapasi orqali kiradi. 
O’lik organik moddalar asosini ham fotosintez tashkil qiladi. O’rmonlarda har yili 
o’sayotgan  o’simliklar  massasining  90%  barglarining  qurishi  natijasida 
parchalanish zanjiriga tushadi.