Mashinasozlik texnologiyasi

 
Inson mehnati faoliyatining tabiatga ta’siri omillari va shakllari 
Фан-техника тараққиёти 
Аҳоли сонининг кўпайиши. 
Урбанизация 
Ишлаб чиқариш кучларининг 
ўсиши 
Табиий ресурсларининг 
камайиши 
Атроф-муҳитнинг ифлосланши 
Экологик мувозанатнинг бузилиши, экологик 
вазиятнинг кескинлашуви 
Табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш, атроф-муҳитни яхшилаш ва 
муҳофаза қилиш 

---

7 
 
 
Atrof-muhitni  hozirgi  zamon  ekologik  muhofazasi  bosqichi,  insonning  tabiatga 
ta’siri  umumsayyoraviy  masshtabga  yetgan.  XX  asr  o’rtalaridan  boshlangan  bu 
bosqichning  asosiy  vazifasi  ekologik  tizimlarni  muhofaza  qilish,  ularning  o’z-
o’zini  tiklash  qobiliyatini  ta’minlash  va  biosferadagi  muvozanatni  saqlashdir. 
Bunda tabiatdan oqilona foydalanish hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. 
Kishilik jamiyati va tabiat bir butundir. Jamiyat rivojlangan sari insonning tabiatga 
ta’siri  ortib  boradi.  Tabiiy  omillar  bilan  antropogen  omillar  o’zaro  uyg’unlashib 
tabiiy  landshaftlarning  o’rniga  antropogen  landshaftlar  vujudga  keladi. 
O’zgartirilgan tabiiy muhit, landshaftlarga inson aralashib turmasa, ular o’z tabiiy 
holatiga qaytishga moyil bo’ladi. Insonning tabiatdan foydalanishi zaruriy ehtiyoj, 
inson  tabiatdan  qancha  ko’p  foydalansa,  tabiatda  shuncha  ko’p  o’zgarishlar  ro’y 
beradi. Bunga qator misollar keltirish mumkin. 
Tabiatning bir butunligi tabiiy boyliklardan kompleks foydalanish zaruriyati bilan 
bog’liq.  Chunki,  tabiat  unsurlari  (iqlim,  yer-suv,  o’simlik  va  hayvonot  dunyosi, 
foydali  qazilmalar)  tabiatning  ajralmas  tarkibiy  qismlaridir.  Tabiiy  resurslarning 
har  biri  kompleks  foydalanishni  talab  etadi.  Masalan:  daryodan  elektr  energiyasi 
manbai, turli baliq, suv qushlari va boshqa hayvonlarning makoni, qishloq xo’jalik 
yerlarini  sug’orish  manbai,  transport  vositasi,  chuchuk  suv  manbai,  rekreatsiya  - 
turizm ob’ekti va boshqa sohalarda foydalanish mumkin. 
Antropogen ta’sir – insonning  tabiatga  ta’siri  va  undagi bo’ladigan o’zgarishlar.  
Atmosferaning  antropogen  ifloslanish  tufayli  iqlim-  ning  global  o’zgarishidan  
tashqari  uning  elementlarining  (harorat,  yong’in,  tuman  va  boshqalar)  holatida  
ham  salbiy  o’zgarishlar  sodir  bo’lmokda. 
B.Kitanovich    ma’lumotiga    ko’ra,    atmosferaning    antropogen    ifloslanishi  
natijasida    AQSHning  markaziy    qismidagi    shahar-larda    iqlim    elementlaridan  
farqi bo’ladi.  Masalan,  shaharlarda atrofdagiga  nisbatan  kondensatsiya  yadrolari  
va  zarrachalari  10 barobar,  gaz  aralashmalari  5-25  barobar,  bulutlik  miqdori  
5- 10%,  kishda  tumanlar  100%,  yozda  30%,  yog’in  miqtsori  5-10%, yog’in 
yoki    kunlar    soni    10%    ko’p,    yillik    o’rtacha    0.5-1.0°S    dan    yuqori,  yalpi  
quyosh  radiatsiyasi  15-20%,  yozda  ultrabinafsha  nurlar  5%, qishda  esa  30%,  
quyoshli  kunlar bo’ladi.  Bu  ko’rsatxichlar dunyodagi boshqa  shaharlar  uchun  
ham  xarakaterlidir. 
Odamning    xo’jalik    faoliyati    (antropogen    ifloslanish)    natijasida    atrof-muhit  
ifloslanadi,    buning    oqibatida    u    yoki    bu  o’simliklar    uchun,    hayvonlar    va  
odamlar    uchun    qulay    bo’lgan    tabiiy    sharoitlarga    ko’proq    o’zgarishlar  
kiritiladi,    bu  bilan    o’nglab  bo’lmaydigan    zarar    yetkaziladi.    Buning  
sabablaridan    biri    —  aerozollar    (muallaq    qatgiq    zarrachalar    bilan    havo  
aralashmasi) va  gaeli  chiqnndilar  (havo bilan  birga zaharli gazsimon  moddalar 
aralashmasi).    Asosiy    ifloslantiruvchilar    -    sanoat    korxonalari  va    issiqlik  
elektrotsentrallarning    topkalari,    qozonlari    va  pechlari,    shuningdek    avtomobil  
dvigatellaridir.    Sanoat    va  qishloq    xo’jaligining    ko’pgina    moddalari,  
moddalarning    biologik    aylanishida    utillashtirilmaydi.    Biosferaning    barcha  
komponentlari,  eng avvalo  atmosfera havosi  ifloslanadi. 

---

8 
 
Antropogen  ta’sir  yunalishi  biosfera  evolyutsiyasi  yunalishiga  mutya  a  ko 
teskaridir.  Antropogen  ta’sirlar  tabiatning  tabiiy  tizimini  buzmokda.  Turlarning 
yukolib ketishi okibatida butun tiriklik katta zarar kurib, destruktiv xolatga tushib 
kolmokda. 
Inson  bugungi  kunda  nafakat  yerga,  balki  keng  fazoga  xam  ta’sir  utkazmokda. 
Chunki  inson  xam  sayyoraviy,  xam  fazoviy  mikyoslarda  fikrlamoeda.  Noosfera 
tushunchasi  esa  yerdagi  xayot  -  «aklli  kobik»  tushunchasi  bilan  chegaralanib 
koladi.  Inson  uzi  yashab  turgan  muxitga  nafakat  aklli,  balki  xissiy  jixatdan  xam 
ta’sir kursatadi. Zero, inson aklli mavjudot bulish bilan birga kuchli xissiyot egasi 
xamdir.  Inson  tur  sifatida  uz  moxiyatida  mavjud  bulgan  imkoniyatlarni  kamol 
toptirib,  tobora  faollashib  boraveradi.  Tabiatda  uz  maksadini  amalga  oshirishga 
intilaveradi,  insonning  tabiat  bilan  uzaro  munosabatlari  istiqbolini  belgilashda 
inson doimo asosiy kuch bulib kolaveradi. 
Inson va jamiyat - tabiiy muxitni buzuvchi eng katta kuch. 
Insoniyat  jamiyatining  tabiatga  kursatayotgan  ta’siri  ongli  ravishda  kechadi.  Biz 
insonni  tabiatdagi  eng  asosiy  ong,  akl,  fikrlash  egasi  deb  tushunamiz.  Insonning 
ongli  faoliyati  usimlik  navlarini  yaratish,  xayvon  zotlarini  yaxshilash,  urmon  va 
daraxtzorlarni parvarishlash, sel okimining oldini olish uchun injenerlik inshootlari 
kurish,  eroziyaga  va  defolyatsiyaga,  kurrokchilikka  karshi  kurashish  maksadida 
(ayniksa,  chul,  saxro  xududlarida)  katta  ishlarni  bajarmokda,  uzining  kulay 
yashashi  uchun  katta  imkoniyatlar  yaratmokda.Omma  uz  manfaatini  xamma 
narsadan ustun kuyishi okibatida daryolarning sayozlashishi, tuprok eroziyasining 
kuchayishi,  usimlik  va  xayvon  turlarining  yukolib  ketishi,  xavo,  suv,  tuprokning 
ifloslanishi  kuzatilmokda.  Shu  munosabat  bilan  inson  ekotizimda  antropogen 
ta’sirlarning okibatlarini oldindan kura bilishi lozim. 
Insoniyatning  tabiatga  ta’siri  tutrisida  gapirar  ekanmiz,  avvalo,  uning  mexnat 
faoliyatini  nazarda  tutamiz.  Insonlar  tabiatga  mexnat  orkali  ta’sir  kursatadilar, 
mexnat bilan tabiatni uzgartiradilar. 
Tarixga  nazar  tashlasak,  kishilar  azaldan  tabiatni  uzgartirib  kelganlar.  Tugri,  bu 
ta’sir  tarixning  turli  boskichlarida  turlicha,  xamma  narsa  ishlab  chikaruvchi 
kuchlar  va  ishlab  chikarish  vositalarining  tarakkiyotiga  boglik  bulgan.  Ibtidoiy 
jamoa kishilari atrof-muxitga butunlay karam bulganlar, ovchilik xamda baliktutish 
bilangina  uzlarini  ta’minlaganlar,  binobarin,  tabiatni  durustrokuzgartirishga  kodir 
emasdilar. Keyinchalik tabiiy muxitga kishilarning ta’siri ortib bordi. 
Bugungi  kunda  mustaqil  O’zbekiston  yirik  sanoat  va  agrar  mintaqa  bo’lib, 
kelajakda  dunyoga  yuz  tutgan  mashinasozlik,  energetika,  kimyo,  oziq  -  ovqat 
sanoati,  transport  majmuini  yanada  rivojlantirish  ko’zda  tutilgan.  Bunday  ishlab 
chiqaruvchi  kuchlarning  rivojlanishi  Respublikada  ijtimoiy  -  ekotizmlarning 
holatiga muayyan darajada salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Respublikada  keskin  bo’lib  turgan  ekologik  va  tabiatni  muhofaza  qilishga  oid 
muammolar quyidagilar: 
1.
 
Yirik  hududiy  -  sanoat  majmualari  joylashgan  rayonlarda,  ya’ni,  Angren-
Olmaliq  Chirchiqlarda,  Farg’ona-Marg’ilonda,  Navoiy  va  boshqa  rayonlardagi 
tabiatni  muhofaza  qilish  muammolari.  Bu  rayonlarda  ijtimoiy-ekotizm  holati 

---

9 
 
yaxshi  emas.  Chunki  sanoat  markazlarida  chiqayotgan  turli-xil  gazlar  va 
chiqindilar atrof-muhitni ekolgik holatini buzilishiga olib kelmoqda. 
2.
 
Agrosanoat majmuidagi ekologik muammolar. 
3.
 
Tabiatdagi  suvlarning  sanoat  chiqindilari,  pestidtsitlar  va  mineral  o’g’itlar 
bilan ifloslanishi ham muammolardan biridir. 
4.
 
O’simlik  va  hayvonot  dunyosini  muhofaza  qilish  va  qayta  tiklash 
muammolari, qo’riqxonalar va milliy bog’lar tarmog’ini kengaytirish . 
O’zbekistonda  ekologik  vaziyatni  yaxshilash  yo’llari  O’zbekiston  Respublikasi 
tabiatni  muhofaza qilish va  undan  oqilona  foydalanish  borasidagi  asosiy  strategik 
maqsadlar quyidagilar hisoblanadi: 
Aholining sihat-salomatligi uchun qulay sharoit yaratish, biosferaviy muvozanatni 
saqlash;  O’zbekistonning  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  samaradorligi  va 
barqarorligini  ko’zlagan holda tabiiy  resurslardan  foydalanish,  qayta tiklanadigan 
tabiiy  resurslar  ishlab  chiqarish  va  iste’mol  jarayonlarining  muvoznatini  saqlash, 
tiklanmaydigan  resurslarni  ishlab  chiqarish,  chiqindilardan  oqilona  foydalanish; 
regional va lokal darajalarda tabiatni qayta tiklanish hususiyatini tiklash; tabiatning 
dastlabki turlari va ularning genofondini landshaftlarning xilma - xilligini saqlash. 
Vujudga  kelgan  Orol  dengizi  muammosi  bilan  bog’liq  halokatli  ekologik  - 
iqtisodiy  va  ijtimoiy  ahvolni  yaxshilash,  Orol  dengizini  saqlab  qolish  maqsadida 
aholini  sifatli  ichimlik  suvi  bilan  ta’minlash.  Orol  bo’yi  aholisini  normal  sanitar 
sharoitlar  va  ozuqa  bilan  ta’minlash  uchun  Markaziy  Osiyo  davlatlari  bilan 
birgalikda qisqa vaqt ichida yagona suv xo’jaligi siyosatini ishlab chiqish hamda 
har-bir  Respublikaning  Orol  dengiziga  quya  oladigan  suvi,  ya’ni  Orol  bo’yidagi 
barcha tabiiy ko’llarni saqlab qolish kabi ishlar rejalashtirilgan. 
Atmosfera  havosini  muhofaza  qilishning  asosiy  yo’nalishi  shahar  va  aholi 
yashaydigan  punktlarda  atmosfera  havosining  sifatini  yaxshilash,  keyinchalik 
sanitar-gigienik  qoidalarga  rioya  qilish  buning  uchun  mamlakatimizning  barcha 
hududlarida  chiqindilarni  kamaytirish,  kam  chiqindili  texnologiyalarni  yaratish, 
chang  to’plovchi  va  tozalovchi  yangi  qurilmalarni  yaratish  va  ularning  ishlab 
chiqarish  samaradorligini  oshirish  eskirgan  qurilmalarni  yangilari  bilan 
almashtirish  va  boshqalar.  Orol  dengizining  qurishi  iqlim  o’zgarishiga  ham 
sababchi bo’ldi. Qurg’oqchilik tufayli iqlimning keskin kontenentalligi ortib ketdi. 
Dengiz  va  quruqlik  o’rtasidagi  haroratning  o’zgarishi,  shamol  tezligining  ortishi, 
suvning to’lqinlanish hodisasini kuchaytirishiga olib keldi. 
Sut  emizuvchi  hayvonlar  va  qushlar  kamayib  ketdi.  Qurigan  maydonlar  xavfli 
kasalliklarni  tarqatuvchi  kemiruvchilar  bilan  to’lib  bormoqda.  Orol  bo’yining 
sanitar-epidemiologik ahvoli nihoyatda og’irlashmoqda. Agar zudlik bilan tabiatda 
vujudga  kelayotgan  muammolar  hal  qilinmasa  insoniyat  va  butun  mavjudodning 
hayoti  xavf  ostida  qoladi.  Biz  tabiatga  qarammiz,  biz  tabiatsiz  yashay  olmaymiz, 
shunday  ekan  biz  barchamiz  tabiatni  asrab  avaylashimiz,  uning  har-bir  qarich 
yerini ko’z qorachig’iday asrashimiz, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishimiz, 
har-bir  tomchi  suvni  tejab  ishlatishimiz,  tabiat  haqida  doimo  g’amxo’rlik 
qilishimiz lozim. 

---

10