Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 3,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
Antik dövrdə maşınqayırma 57 fektiv tətbiq olunmasından xəbər verir. Tarixi mənbələrin yazdığına görə, Arximed həm də optika ilə məşğul olub. Onun haqqında mövcud olan əfsanəyə görə, ona Sirakusinin müdafiəsi zamanı romalıların gəmilərini uzaq məsafədən cilalanmış, bürüncdən olan parabolik güzgülərin köməyi ilə yandırmaq nəsib olub (şəkil 1.26). Tarixi dəlillərə görə Arximed düz, qabarıq və çökük güzgülərin xassələrinə yaxşı bələd olub, işığın sınmasına aid sınaqlar aparıb. Lakin optika haqqında onun yazdığı “Katoptrika” adlı əsər bizə gəlib çatmamışdır. Arximed Evkliddən və başqa alimlərdən fərqli olaraq antik dövrdə nadir hallarda yada salınırdı. Arximedin əsərlərinin bizə qəlib çatması VI-IX əsrlərdə Konstantinopolda onun işinə olan marağın sayəsində olmuşdur. V əsrdə yaşamış bir riyaziyyatçı onun üç əsərini yenidən baxaraq təhlil etmişdir. IX əsrdə Konstaninopolda riyaziyyat elmini təlim edən Lev Fassalonski Arximedin işlərinin toplanması ilə maraqlanır. Bundan sonra Arximed Yaxın Şərq riyaziyyatçılarına məlum olur və bir neçə dəfə ərəb dilinə tərcümə olunur. Latın dilli alimlər Arximed haqqında ilk dəfə olaraq, XII əsrdə onun “Çevrənin ölçülməsi” əsərinin ərəb dilindən latın dilinə tərcümə edildikdən sonra xəbər tuturlar. Qerard Kremonskiyə mənsub olan ilk tərcümə ondan sonrakı 300 ildə Arximedin işlərinin Avropada araşdırılmasında əsas rol oynayır. Ərəb riyaziyyatçılarından Banu Musanın tərcüməsi avropalılar üçün maraq doğurub. Bundan sonra müxtəlif avropalı alimlər müxtəlif vaxtlarda Arximedin işlərinə müraciət etmişlər. 1269-cu ildə bizanslı Merbekili Vilhelm (ingl. Willhem van Moerbeke) Arximedin bütün işlərini birbaşa qədim yunan dilindən latına tərcümə edir. 1544-cü ildə Merbekili Vilhelmin işləri yenidən toplu şəklində çap etdirilir. Bundan sonra Arximedin şöhrəti getdikcə artır və alimlər arasında özünəlayiq yer tutmağa başlayır. Belə ki, onun işləri bir çox alimlərin, o cümlədən Simon Stevin və Qalileo Qaliley kimi dahi alimlərin formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Antik dövrdə maşınqayırma 58 Isgəndəriyyəli Ktesibios ( b.e.ə. ΙΙΙ əsr) Y unan mühəndisi və ixtiraçısı Ktesibios (yun. Ctesibios), b.e.ə. ΙΙΙ əsrdə Ι və ΙΙ Ptolomeyin dövründə yaşayaraq İsgəndəriyyənin Musey məktəbində fəaliyyət göstərmişdir. Əslində Ktesibios etdiyi ixtiralarına görə antik dövrün birinci yunan alimi idi. Arximedlə eyni vaxtda yaşamış, istedadlı ixtiraçının etdiyi texniki yeniliklər Arximedin işlərindən əvvəl işıq üzü görmüşdür. Buna baxmayaraq mütəxəssislər tərəfindən o, yunan riyaziyyatçıları və mühəndisləri arasında Arximeddən sonra ikinci yerə qoyulur. Ktesibiosun havanın elastikliyi haqqında apardığı işlər texniki elmlərin inkişafında çox mühüm rol oynamışdır. Ona görə də, onu “pnevmatikanın atası” adlandırırlar. Sıxılmış havanın ilk dəfə elmi araşdırılması və praktiki tətbiq olunması onun adı ilə bağlıdır. Ktesibiosun sıxılmış hava haqqında apardığı elmi işləri təsvir edən “Pnevmatika” əsəri və başqa dəyərli yazıları bizə gəlib çatmamışdır. Ktesibiosun işləri haqqında məlumatlara yalnız ondan sonra yaşamış antik dövrün alimlərinin işlərində rast gəlinir. Ktesibios Musey məktəbində riyaziyyatın və mexanikanın təməlini qoyanlardan sayılır və o, bu məktəbin əsas “beyinləri”ndən hesab edilirdi. Apardığı elmi işlər kimi, onun özünün həyatı haqqında da bizə çox az məlumat gəlib çatmışdır. Onun atasının bərbər olması və b.e.ə. 285-222 ci illərdə İsgəndəriyyədə yaşaması məlumdur [1.44, 1.45]. “Pnevmatika “ əsərində o, havanın materiya olması barədə fikir yürüdür. Bu ideyanın əsasında Ktesibios ilk ixtirası olaraq atasının bərbərxanasında sıxılmış hava ilə işləyən “tənzimlənən güzgünü”, yəni yuxarı və aşağı hərəkət edə bilən guzgunu düzəldir. Güzgünü hərəkət etdirən mexanizmin görünməməsi üçün o, tavanda kərənin altinda yönəldici bir agac lövhə yerləşdirir. Ağacın uclarına diyircəklər bərkidılir. Sonra bir ucundan güzgü asılmış ip bu diyircəklərdən keçirilərək aşağıya dartılır. Onun ucuna qurğuşundan hazırlanmış silindrik yük bağlanır. Bu yük silindrik borunun içərisində yerləşdirilir Antik dövrdə maşınqayırma 59 və hər iki tərəfdən kip bağlanır. Güzgünün vəziyyətini dəyişmək üçün onu yuxarıya və ya aşağıya hərəkət etdirərək yükün vəziyyəti dəyişdirilirdi. Güzgünün hərəkəti zamanı Ktesibios maraqlı bir hadisə müşahidə edir. Yük borunun içərisində hərəkət edən zaman boru kifayət qədər kip olmadığından sıxılmış hava xaricə çıxmağa cəhd edir və bu zaman borunun uc hissəsində müxtəlif səslər yaradır. Bu ideya onu pnevmatik işləyən musiqi aləti − su orqanının ixtirasına gətirib çıxarmışdır [1.45]. Su orqanından başqa onun işlərinə silindrik kolbalarla və təzyiqlə işləyən nasoslar, ventil, müxtəlif su saatının konstruksiyaları, katapultlar və başqa döyüş maşınları da aiddirlər. Müasir tədqiqatçılar Ktesibiosu ”Antik dövrün Edissonu” adlandırırlar. Ktesibiosun üç əsas ixtirası ona şöhrət gətirmişdir: - sorucu nasos, - su saatı, - su orqanı. Sorucu nasos hal-hazırda da müxtəlif sahələrdə tətbiq olunmaqdadır. Bu nasos və su orqanının işləmə prinsipləri haqqında Heronun işlərində ətraflı məlumat verildiyindən burada onlar təhlil olunmur (bax səh. 72). Su orqanları haqqında sadəcə olaraq onu demək lazımdır ki, Ktesibiosun bu ixtirasında ilk dəfə olaraq dəmir yaylardan istifadə edilmişdir. Ağacların və heyvan buynuzlarının yay effekti insanlara qədimdən məlum idi. Bu effekt ox atan kamanlarda, katapultlarda istifadə edilirdi. Ktesibios isə ilk dəfə olaraq metaldan yay kimi istifadə etmişdir. Dəmir yayların məlum olmasına baxmayaraq antik dövrdə onlar uzun müddət geniş tətbiq tapmamışlar. Bunun əsas səbəbi onların elastikliyinin aşağı olması idi. Yalnız çox az dəmirçi dəmirin lazımi mexaniki xassələrini əldə etmək üçün termiki emala uğradılma üsuluna bələd idi. Termiki emala uğradılmamış yaylar tezliklə sınıb sıradan çıxırdı. Bundan əlavə Ktesibios katapultlarda da bürüncdən hazırlanmış yaylardan istifadə etmişdir. Bu katapultların qolları adilərdə olduğu kimi iplə qabağa gərilmirdi. Onlar dönə bilən formada hazırlanırdılar. Qollar Yüklə 3,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|