Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"

13 

Materializm kontra ezoteryka 

 

– ukryty, tajemniczy) i używany jest jako nazwa wiedzy o siłach i zjawiskach nadprzyrodzonych, znajo-

mość  których  posiadają  tylko  nieliczne,  wybrane  osoby.  Charakteryzują  się  one  wyższym  poziomem 

świadomości niż cały ogół ludzi, co jest gwarancją, że nie wykorzystają swych mocy dla prywatnych bądź 

niecnych celów

12

. 

Definicje z początku XX wieku – zwłaszcza powstające w kręgu teozofów i ezo-

teryków – przynosiły nieco inną i bardziej złożoną interpretację terminu, akcentując 

związek z nauką, fakt poznawania świata za pomocą metod ścisłych oraz intuicji. We-

dług C. C. Zaina okultyzm:  

[…]  oznacza  naukę  o  utajonych  siłach  przyrody.  […]  Linia  graniczna  pomiędzy  tym,  co  uważa  się  za 

pewnik naukowy, a tym, co jest tajemnym, podlega ustawicznym zmianom, nauka bowiem […] ujawnia 

stopniowo to, co do niedawna jeszcze należało do rzędu tajemnic. […] Wyraz „tajemny” jednak ma zna-

czenie względne, zależne od rozmiarów doświadczenia tego, kto go wymawia, gdyż co dla jednego sta-

nowi tajemnicę – jasnym jest dla drugiego. Cechy tajemniczości, jakie nosi wyraz „okultyzm” dla tych, 

którzy sił tajemnych nigdy nie badali, przestały istnieć dla tych, co je badali. […] Tajemnice nie istnieją, 

gdyż w naturze wszystko jest poznawalne

13

.  

Adam Zys konstatował natomiast, że: 

[…] istotą okultyzmu jest krytyczne a nieuprzedzone badanie oraz poznawanie istoty nieznanych nam 

dziś jeszcze zjawisk, których nie jesteśmy w stanie wytłumaczyć i zrozumieć przy przyjęciu pojęć ist-

nienia tylko materii i pięciu zmysłów […]. Okultyzm tworzy zespół i wynik sumiennych badań, popar-

tych niezliczoną już […] ilością faktów tak z zakresu wiedzy ścisłej, jako też z zakresu filozofii i systemów 

religii całej ludzkości

14

. 

Z kolei Z. Szumski dopowiadał, iż: 

[…] cechą filozofii okultystycznej jest syntetyczna metoda badań, która daje pierwszeństwo hipotezom 

najogólniejszym, wyjaśniającym wszystkie zjawiska pewnej dziedziny i prowadzi od faktów najbardziej 

złożonych do najprostszych. Jest ona przeciwieństwem do metody analitycznej, panującej w nauce ma-

terialistycznej, która zaczyna badanie od zjawisk najprostszych i przechodzi […] do złożonych

15

.  

Zgodnie zatem z tym przekonaniem Józef Świtkowski precyzował, że okultyzm:  

[…] różni się od nauk ścisłych tylko tym, że przedmiotem jego badań są zjawiska – rzekome lub praw-

dziwe – dotychczas nie stwierdzone przez tamte nauki, ale takiemu stwierdzeniu dostępne. Okultyzm 

 

 

12

  

T. Lubańska, op. cit., s. 7. 

13

  

C. C. Zain, Okultystyczne dane, „Odrodzenie” 1923, z. 11, s. 9. 

14

  

A. Zys, Istota i poziom starożytnej wiedzy tajemnej, „Odrodzenie” 1921, z. 5, s. 9–10. 

15

  

Z. Szumski, Katechizm prawd elementarnych, „Odrodzenie” 1925, z. 10, s. 21. 

---

Wprowadzenie 

14

 

 

zatem jest jak gdyby awangardą nauk ścisłych. Metody jego badań są takie same, jak […] wszelkich in-

nych nauk, a tylko przedmiot […] badań bierze okultyzm właśnie z tzw. wiedzy tajemnej

16

.  

Świtkowski zauważał także, iż sprecyzowanie terminu „wiedza tajemna” nastrę-

cza pewnych trudności ze względu na niemożność wskazania, dla kogo owa wiedza 

pozostaje tajemnicą. Okultyzm jednak nie przyjmuje: 

[…] jej twierdzeń ślepo jako prawdziwe, ani też nie odrzuca ich z góry, […] lecz usiłuje badaniami […] 

stwierdzić, co w nich jest prawdziwe […]. Jest zatem nauką ścisłą […] i posługuje się takimi […] metodami 

badania […], tylko […] że przedmiot swych badań bierze z wiedzy tajemnej. […] Jedną z najdonioślejszych 

zasług okultyzmu nowoczesnego było utworzenie nowej nauki ścisłej […], „metapsychiki”, tj. nauki sto-

jącej „poza psychologią”. […] W krótkim czasie zakres nowej nauki rozszerzył się tak znacznie, że zyskał 

punkty styczne także z innymi naukami i […] rozróżniamy już parapsychologię, parafizykę, parafizjo-

logię, jako nauki równoległe do psychologii, fizyki i fizjologii

17

. 

Podobne przekonanie jest udziałem Karola Chodkiewicza, który dowodzi, że nauko-

we poznanie odbywa się na kilku poziomach: 

Na dolnych szczeblach tej drabiny leżą nauki przyrodnicze, na stopniach wyższych, nauki „tajemne”, 

a więc parafizyka i parapsychologia. Ponad te ostatnie wyrasta i jest ich ukoronowaniem magia. Nauki 

przyrodnicze są wiedzą o faktach występujących materialnie, a które to fakty są tylko skutkiem i wyni-

kiem  nieznanych,  niematerialnych  przyczyn.  […]  Parafizyka  i  parapsychologia  są  rozszerzeniem  tej 

wiedzy przyrodniczej. Otwierają one i udostępniają badaniom nowy teren wiedzy, którego granic nie 

można nawet określić […]. Parafizykę […] i  parapsychologię  musimy już dziś uważać za nauki  empi-

ryczne. Badają one olbrzymi kompleks transcendentnych, ponadfizycznych fenomenów i zajmują się 

zjawiskami  psychicznymi,  manifestującymi  się  na  podłożu  mediumistycznym.  Dawno  już  przerzu-

cono pomost między uniwersytecką nauką ścisłą a badaniami parapsychicznymi. […] Parafizyka i pa-

rapsychologia są naukami przyrodniczymi wyższego rzędu, […] których głównym terenem […] jest „siła 

psychiczna”. A jednak […] okultysta zajmujący się dolnymi regionami okultyzmu, a więc telepatią, tele-

kinezą, materializacjami – obraca się jeszcze wciąż w strefie materialnej i półmaterialnej

18

.  

Według przytoczonych definicji okultyzm sytuuje się w pobliżu wiedzy przy-

rodniczej, a wzajemny stosunek tych nauk wskazuje zestawienie precyzujące ich za-

sięg, sfery działania oraz narzędzia. W ujęciu tedy autora Zaginionych cywilizacji, Eu-

gena Georga

19

, stosunek podobny przedstawia się następująco: 

 

 

 

16

  

J. Świtkowski, O okultyzmie, „Lotos” 1937, z. 9, s. 273–274. 

17

  

Ibid., s. 274. 

18

  

K. Chodkiewicz, Wiedza ezoteryczna, „Lotos” 1937, z. 4, s. 109–110. 

19

  

E. Georg, Zaginione cywilizacje. Cyt. za: K. Chodkiewicz, op. cit., s. 111. 

---