Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"



Yüklə 3,82 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/194
tarix01.12.2017
ölçüsü3,82 Mb.
#13196
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   194

Wprowadzenie 

22

 



 

świadomość istnienia zagadek niewytłumaczalnych dla nauki. Prowokował i skłaniał do ponownego prze-

myślenia odpowiedzi na […] pytania o istnienie Boga, duszy ludzkiej […]. Również tam, gdzie wierny 

swoim ideałom pozytywista starał się owe pytania uchylić, wysiłek poświęcony badaniu nadzwyczaj-

nych fenomenów nie szedł na marne – świadczy o tym przykład Juliana Ochorowicza

44

.  



Istotne zasługi tego naukowca w dziedzinie ezoteryki podkreśla również Makow-

ska


45

, napomykając jednocześnie o niemałym udziale Henryka Siemiradzkiego w eks-

perymentach z Palladino. Do zainteresowań Ochorowicza odwołują się także wspo-

mniany już Prokopiuk czy Skarga

46

.  


Weiss

47

 dowodzi natomiast, że poszukiwania pozytywistów – rozczarowanych 



niemożnością identyfikacji „Nieznanego” – zwrócone zostały właśnie w stronę obszaru 

nadnaturalnego,  stanowiąc  logiczną  konsekwencję  transformacji  dotychczasowych 

idei.  Badacz  zauważa,  iż  fascynacja  niepoznanym  zainicjowana  została  już  w  1881 

roku, kiedy do Polski przybyli Donato i jego medium, Lucylla. Nadmienia również, 

iż w seansach tych brał udział Ochorowicz, którego sprawozdania drukowano w „Ku-

rierze Warszawskim”. Weiss zwraca jednocześnie uwagę, że fakty takie miały niewąt-

pliwy wpływ na kształt ówczesnego światopoglądu i formujące się idee filozoficzne. 

Marginalizacja  w  badaniach  literaturoznawczych  zagadnień  późnopozytywi-

stycznego ezoteryzmu stoi wszakże w wyraźnej sprzeczności ze skalą zjawiska, za-

świadczaną zarówno przez narastającą – zwłaszcza w latach 1885–1895 – liczbą pra-

sowych publikacji (ich apogeum stanowią sprawozdania z seansów spirytystycznych 

z Eusapią Palladino), jak i pamiętników (vide: Dzienniki młodego Żeromskiego) czy 

listów (Sienkiewicz

48

, Zapolska), a wreszcie i tekstów literackich (czego najbardziej zna-



nym przykładem są Emancypantki Prusa). 

Przytoczone fakty skłaniają zatem do dokładniejszej lektury ówczesnych perio-

dyków i utworów literackich ukazujących się równolegle do publikacji prasowych, 

 

 



44

  

J. Tomkowski, Mój pozytywizm, Warszawa 1993, s. 228–229. 



45

  

W artykule pt. Tendencje  okultystyczne  w  Polsce  na  przełomie  XIX  i  XX w. W: Orient  i  orientalizm  w  sztuce.  Materiały  Sesji 



historyków sztuki, Kraków, grudzień 1983, Warszawa 1986, s. 323–338. 

46

  



Zob. m. in. artykuł B. Skargi Julian Ochorowicz: pozytywizm i okultyzm, „Człowiek i Światopogląd” 1969, nr 1. 

47

  



T. Weiss, Przełom antypozytywistyczny w Polsce w latach 1880–1890 (Przemiany postaw światopoglądowych i teorii artystycz-

nych), Kraków 1966. 

48

  



W liście do Jadwigi Janczewskiej z 15 grudnia 1887 r. Sienkiewicz pisał: „byłem na obiedzie u Godlewskich […]. Po obiedzie 

rozmawialiśmy o magnetyzmie. Próbowałem swej siły magnetycznej i uśpiłem dość łatwo p. Godlewską. Przysięga, że 

zasnęła  nie  przez  uprzejmość,  i  być  może,  bo w  śnie  magnetycznym  opuszczają  się  usta  […]”;  (H.  Sienkiewicz,  Listy. 

Oprac. i dopełniła M. Bokszczanin, Warszawa 1996, t. II, cz. 1, s. 89). 




23 

Materializm kontra ezoteryka 

 

przy czym celem jest nie tylko zreferowanie genezy, faz rozwojowych oraz skali za-



interesowań ezoteryzmem, ale także opis procesu wplatania ich do twórczości lite-

rackiej. 

Znacząca liczba publikacji prasowych i książkowych pojawiających się na prze-

strzeni lat 1885–1895 oraz fakt włączania wątków ezoterycznych do literatury (głów-

nie tworzonej przez przedstawicieli drugiego pokolenia pozytywistów) determinują 

dychotomiczną  kompozycję  rozprawy,  co  sygnalizuje  już  jej  tytuł:  Wiedza tajemna 



w dobie pozytywizmu i jej refleksy w prozie drugiej generacji.  

Bazę materiałową rozdziałów teoretycznych (rozdziały I i II) stanowią wypowie-

dzi prasowe i publikacje książkowe dotyczące sfery mediumizmu, spirytyzmu oraz 

hipnozy. Sprecyzowane zostały elementarne definicje dotyczące tej dziedziny zjawisk 

– zarówno współczesne, jak i dziewiętnastowieczne – oraz została podjęta próba chro-

nologizacji zainteresowań ezoteryzmem.  

Pozostałe rozdziały dotyczą inspiracji i wpływu fascynacji wiedzą tajemną (lub 

jej pierwiastkami) na treści i kształt artystyczny utworów prozatorskich przedstawi-

cieli drugiego pokolenia. Zamysł, aby opis refleksów wiedzy tajemnej odbijających 

się w materiale literackim nie był pozbawiony szerokiego kontekstu skutkował poja-

wieniem się w inskrypcji tytułowej członu informującego o genezie i sposobach ma-

nifestowania zainteresowań na łamach ówczesnej prasy. Taka podbudowa faktogra-

ficzna (zwłaszcza stratyfikacja pojęcia nadrzędnego – „wiedza tajemna” – oraz pre-

zentowanie faz rozwojowych podobnych dziedzin) ma tłumaczyć i uzasadniać prze-

nikanie zainteresowań „mediumicznopodobnych” do literatury.  

Praca ma zatem charakter rekonesansu badawczego, w sposób selektywny wyko-

rzystującego ówczesne wypowiedzi literackie i publicystyczne. Niemożliwe jest bo-

wiem dokonanie w niej całościowego przeglądu zjawiska. Opisywane zjawiska literac-

kie stanowią zaledwie wycinek dość obszernego kręgu zainteresowań artystycznych 

inspirowanych tematyką ponadnaturalną, stanowiąc jednakże ujęcie najbardziej re-

prezentatywnych tendencji twórczych. 

Bazę materiałową części teoretycznej stanowiły publikacje prasowe, wyselekcjo-

nowane na podstawie ich dostępności. Źródła informacji to zarówno gazety codzienne: 

„Kurier Warszawski”, „Kurier Codzienny”, „Słowo”, jak i periodyki społeczno-kultu-

ralne, na przykład: „Tygodnik Ilustrowany”, „Niwa” czy „Tygodnik Powszechny”.  

Dziewiętnastowieczne druki samoistne zostały natomiast dobrane pod kątem pre-

zentowanych postaw wobec zjawisk ezoterycznych oraz sposobu ich przedstawienia. 



Yüklə 3,82 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   194




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə