Materiallardı keip islew túrleri II. Tiykarǵı bólim

Jobası;
I.Kirisiw
1.1 Materiallardı keip islew túrleri
II. Tiykarǵı bólim
2.1Keskishtiń geometric parametrleri
2.2 Qırındı túrleri
III.Juwmaqlawshı bólim
IV. Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Materiallardı kesip islew túrleri.

Aytı ótiw kerek, zagotovkalardı stanoklarda keskishler menen kesip islewde keskish zagotovkaga batırılıp, oǵan salıstırǵanda málim qatlam jónelis boylap ilgerilenbe háreketlengende zárúr qalıńlıqtaǵı metall qatlamın qırındılar formasında jonıp , onı kutilgan forma hám ólshemge ótkeriledi.
Materiallardı keskishler menen kesip islew túrleri túrme-túr bolıp, olardıń túpkiliklilerine jonıw, burǵılaw, jonıw, frezalaw usılların kórsetiw múmkin.
Tokarlıq stanogida zagotovkani keskish p enen kesip islew degi sxemadan usıdan ayqın boladı, zagotovka stanokdıń patroniga bekkem hám tegis aylanatuǵın qılıp ornatqannan keyin , onıń málim tezlikte aylandırıwda keskishtiń materialdan zárúr qalıńlıqtaǵı qırındılar jonıwı ushın onı kesetuǵın qatlamǵa retleb, kesiw baǵdarı boylap jurgiziledi.
Ekenin aytıw kerek, detallarni atqaratuǵın jumıslarına kóre tiyisli materiallardan sapa talaplarına qaray hár qıylı stanoklarda keskishlar menen islewlr nátiyjesinde tayarlanadı. Baqlawlar sonı kórsetedi, zagotovkalarni keskishar menen kesip islew kóbirek tokarlıq stanoklarına tuwrı keledi. Sol sebepten tómende tokarlıq keskishler túri , konstruktsiyasi hám geometriyasi haqqında maǵlıwmatlar keltirilgen.
Tokarlıq kórsetkishlerdiń atqaratuǵın jumıs xarakterine kóre: jonıwshı , tesik keńeytiriwshi, torets júzeni isleytuǵın, salmalar alıwshı , kesip túsiriwshi, topır múyesh boyınsha galtel isleytuǵın, formador ústler isleytuǵın, rez balar isleytuǵınlarǵa ajratıladı.

Keskishlerdi konstruktsiyasiga kóre jumıs bólegi (gellek) hám dene bólegine ajratıladı. Gellek bóleginde tiykarǵı hám járdemshi kesetuǵın qırları boladı. Gellegi tuwrı, ońǵa hám shepke qayırılǵan, uchi ótkir, radius boyınsha topırlanǵan boladı.

Materialdı jaqsı kesip islew ushın keskishlerdiń jumıs bólegi (gellegi) málim múyeshler boyınsha ótkirlenip, tiykarǵı hám járdemshi kesiw qırları payda etiledi. Ekenin aytıw kerek, zagotovkani keskish menen kesip islewde qırındılar keskishtiń aldı maydanı boylap shıǵadı. Keskishtiń zagotovkaga qaraǵ an ústlerinen biri tiykarǵı, ekinshisi bolsa járdemshi boladı.
Tiykarǵı kesetuǵın qır qırındılar jonıwda tiykarǵı jumıstı, járdemshi qır járdemshi jumıstı atqaradı.
Keskishtiń tiykarǵı kesetuǵın qırı menen járdemshi kesetuǵın qırı tutasǵan noqatda keskishtiń ushı boladı. Keskishtiń úsh múyeshi zagotovkani shala jonıwda ótkir, elegant jonıwda radius boyınsha topırlanǵan boladı.
Tokarlıq stanogida zagotovkani jonıp islewde keskish tiykarǵı tegislikte jatadı. Keskishtiń bul jaǵdayındaǵı geometriyalıq parametrlerin anıqlaw ushın onı kesetuǵın qırınan tiykarǵı tegislik menen kesiw tekkisligiga tik etip ótkerilgen tegislikte ólshew kerek. Keskishtiń kesiwheńligi , uzaq múddet islewi, energiya sarpı, jumıs ónimin hám islew sapası onıń materialına hám geometriyalıq múyeshleri bahalarına da baylanıslı. Zagotovka materialında ózgesheligi kutilgan sapa kórsetkishlerine kóre keskish materiallardı jáne onıń geometriyalıq parametrlerin tuwrı tańlawdıń áhmiyeti oǵada úlken.

1. Aldınǵı múyeshi (a). Keskishtiń aldınǵı múyeshi dep keskishtiń aldınǵı maydanı menen tiykarǵı kesetuǵın qırınan ótetuǵın kesiw tegisligine tik tegislik arasındaǵı múyeshka aytıladı. Bul múyesh kesilip atrǵan metall qatlamınıń deformatsiyalanıwında payda bolıwshı kernewlerdi kemeytiwde, qırındılar ajırasıwda zárúrli rol oynaydı. Ádetde, bul múyesh 8-20 gradus aralıǵinda alınadı. Eger keskichning aldınǵı maydanı tiykarǵı kesetuǵın qırınan tómende bolsa, oń hám kerisinshe, joqarıda bolsa, teris múyesh boladı.
2. Tiykarǵı ketingi múyesh . Keskishtiń tiykarǵı ketingi múyeshi dep onıń tiykarǵı ketingi maydanı menen kesiw tegisligine urınba ótken tegislik arasındaǵı múyeshka aytıladı. Bul múyesh keskishtiń ketingi maydanı menen zagotovkanıń kesiw maydanı aralıǵindaǵı súykelisiw kúshin kemeytiwge xızmet etedi. Ádetde, bul múyesh 6 -12 gradus aralıǵinda alınadı.
3. Ótkirlik múyeshi. Keskishtiń ótkirlik múyeshi dep keskichtiń aldınǵı maydanı menen keying maydanı arasındaǵı múyeshka aytıladı jáne onıń ma`nisi tómendegishe anıqlanadı :

4. Kesiw múyeshi . Keskishtiń kesiw múyeshi dep keskishtiń aldınǵı maydanı menen kesiw tegisligi arasındaǵı múyeshka aytıladı jáne onıń ma`nisi tómendegishe anıqlanadı :

5. Kesiw qırınıń qıyalıq múyeshi . Keskishtiń kesiw qırınıń qıyalıq múyeshi dep onıń tiykarǵı kesiw qırı menen onıń uchidan tiykarǵı tegislikke parallel ótkerilgen tegislik arasındaǵı múyeshka aytıladı. Eger bul múyesh oń bolsa,  () ajıralıp atırǵan qırındılar islengen maydan tárepke, kerisinshe, teris () bolsa, islenip atırǵan maydan tárepke jo'naladi.
6. Keskish ushıniń plandaǵı múyeshi. Keskish ushınıń plan daǵı múyeshi dep keskishtiń tiykarǵı járdemshi kesetuǵın qırlarınıń tiykarǵı tegisliktegi proektsiyalari arasındaǵı múyeshka aytıladı jáne onıń ma`nisi tómendegishe anıqlanadı : 180° bul múyesh qansha úlken bolsa, keskish turaqlılıǵı sonsha artadı.
7. Plan daǵı tiykarǵı múyesh . Keskichtiń plan daǵı tiykarǵı múyeshi dep
Keskishtiń tiykarǵı kesetuǵın qırınıń tiykarǵı tegisliktegi proektsiyasi menen onıń jılısıw baǵdarı arasındaǵı múyeshka aytıladı. Bul múyesh kishreyiwi menen zagotovkatıń islenilgan sirt júzi tegis emesligi azayadı hám usınıń menen birge keskishtiń tiykarǵı kesetuǵın qır uzınlıǵı artadı. Bul bolsa kontakt maydan temperaturasınıń tómenlewine alıp kelip, keskish turaqlılıǵın asıradı. Bul múyesh artpaqtasında bolsa onıń puqtalıǵı tómenlep, tezirek jeyilishiga alıp keledi, ádetde, bul múyesh 40 -45 gradus aralıǵinda alınadı.
8. Keskishtiń plan daǵı járdemshi múyeshi. Keskishtiń plan daǵı járdemshi múyeshi dep keskishtiń járdemshi kesetuǵın qırınıń tiykarǵı tegisliktegi proektsiyasi menen onıń jıljıtıw baǵdarı arasındaǵı múyeshka aytıladı. Bul múyesh azayǵanda zagotovkaning islengen sirt maydan tegis emesligi azayadı hám usınıń menen keskichning puqtalıǵı artıp, kemrek jeyiledi.
Sonı belgilegen halda juwmaq qılıw kerek, materiallardı keskishlar menen kesip islewde zagotovka materialı hám ózgesheligine kóre keskish materiallardı, geometriyalıq parametrlerin, kesiw rejimin tuwrı tańlap, múmkin shekem stanok quwatınan tolıq paydalanǵan halda, quwatlı stanok hám úskeneler sistemasında sapalı detallarni ónimli islew múmkin.

Joqarıda belgilengeni sıyaqlı, zagotovkalar ózgesheligine hám olardı keskishlar menen kesip islew sharayatına kóre ajralıwshi qırındılar túrleri de hár túrlı boladı.

1. Tutas qırındılar. Ádetde, plastik metallardı (Pb, A1, Su hám kem uglerodlı polat ) úlken tezlikte, juqa qatlamdı aldınǵı múyeshi úlken bolǵan keskishlar menen kesip islewde spiral, lenta formasındaǵı tutas qırındılarlar ajraladi`.
2. Jarıq qırındılar. Bul qıylı qırındılar plastikligi tómenlew bolǵan metallardı ortasha rejimde kesip islewde ajraladi`. Qırındılardıń elementleri bir-biri menen bos baylanısqan boladı. Bul qırındılarlardıń keskish tárepdegi maydanı tegis, terissinde mayda -mayda tishshalari boladı.
3. Usaq qırındılar. Qattı mort metallardı (shoyın, bronza ) kesip islewde elementleri óz-ara baylanıspaǵan túrli forma daǵı usaq qırındılar ajraladi`. Bunday qırındılarlar ajıralıp atırǵanda jonılgan júzede ızler qaladı. Qırındılardıń xarakteri islenip atırǵan zagotovkanıń anıqlıǵına, maydan tegisligi hám jumıs unumiga úlken tásir etedi.
Mısalı, tutas qırındılar ajıralıp atırǵanda maydan tegis, jarıq qırındılar ajıralıp atırǵanda g'a bolıp tabıladı-bu bolıp tabıladı hám usaq qırındılar ajıralıp atırǵanda bolsa jáne de g'a bolıp tabıladı-bu bolıp tabıladı boladı. Onıń ushın islenip atırǵan metall hám keskichning xili, geometriyasi ózgermegende kesiw tezligin asırıp, kesiletuǵın qatlam qalıńlıǵın kemeytiw menen maqsetke muwapıq bolǵan tutas qırındılar payda etiw múmkin.

Kesiw procesin xarakterleytuǵın zárúrli kórsetkishler kesiw rejimi dep ataladı. Oǵan kesiw tezligi, keskichni (zagotovkani) jıljıtıw tezligi hám kesiw tereńligi kiredi.

Kesiw tezligi. Keskish tig'ining zagotovkaga salıstırǵanda tiykarǵı háreket baǵdarında waqıt birligi ishinde basqan jolı kesiw tezligi dep ataladı. Kesiw tezligi mG'min. de, jilvirlashda, taxtalardı islewde mG's de olshenedi. Júzimarlik stanoklarında islewde kesiw tezligi tómendegi formula boyınsha anıqlanadı :

bul jerde L - sheńber perimetriniń diametrine qatnası ; D -zagotovkaning diametri, mm; n - zagotovkaning minut daǵı aylanıwlar sanı. Jonıwda, protyajkalashda bolsa kesiw tezligi tómendegishe anıqlanadı :

 L  1000t_k, mmin
Jıljıtıw tezligi (S). Zagotovkaning tolıq bir aylanıwında keskichning basqan jolı keskichning jıljıtıw tezligi dep ataladı.
Jıljıtıw tezligi ayl/min yamasa mmG'min esabında olshenedi.
Kesiw tereńligi (t) zagotovkani jonıwda keskish bir ret ótkende isleniwshi maydan menen islengen maydan arasındaǵı aralıq bolıp, bul aralıq islengen júzege tik halda ólshenedi.
Tokarlı stanogida bóylama jonıwda kesiw tereńligi tómendegishe anıqlanadı :
T  D₃-d  , mm
bul jerde D3 - zagotovkaning yunishdan aldınǵı diametri, mm; d - zagotovkaning yunishdan keyingi diametri, mm.
Joqarıdaǵı maǵlıwmatlardan ekenin aytıw kerek, metallardı kesiw rejimin aniq jaǵday ushın tańlaw anaǵurlım quramalı. Sol sebepten ámelde sol tarawǵa tiyisli málimlemelerde keltirilgen kestelerden paydalanıladı.
Maylaw -sawıpıw suyıqlıqları
Ótken ásirdiń 70, 80-jıllarındayoq polatlardı kesip islewde sabındıń suwdaǵı eritpelerinen, XX ásirdiń baslarında bolsa tezkesar polattan jasalǵan keskichlar menen metallardı shala jonıwda emul siyalardan, tazalap jonıwda mineral maylardan paydalanılǵan. Keyin bolsa moyda altıngugurt untaqı qosıp isletiline baslandı.
Tájiriybeler sonı kórsetedi, metallardı kesip islewde maylaw -sovitish suyıqlıqları (MSS) den paydalanıw kesetuǵın ásbaplar turaqlılıǵın asırıp, sapalı detallar islewde eń arzan faktorlardan biri bolıp tabıladı.
Olar suyıq, gaz, gazsimon hám qattı halda boladı. Suyıqlarına mineral maylar, maylı suw emul siyalari, sabındıń suwlı eritpeleri, kerosinga hám moyga kiritilgen grafit, parafin hám basqalar, gaz hám gazsimonlarga SO2 N2, sirt júzi aktiv maylar puwi hám basqalar, qattılarına bolsa mum, parafin, petrolatum, bitum, sabın untaqları kiredi.
Maylaw –suwıtıw suyıqlıqlarınıń tiykarǵı funkciyaları : a) kesish processinde kontakt ústlerinen ajralıshı ıssılıq esabına qızıǵans keskish, qırındılar hám zagotovkani suwıtıw ; b) keskishtiń aldı maydanına qırındılardıń, ketingi maydanına islengen júzeniń ishqala-nishini kemeytiw; v) zagotovkaning sırtqı ústlerindegi mikrodarzlarga kirip, olardı sına sıyaqlı kerib, qırındılar ajırasıwına kómeklesiw.
MSS dıń xili hám quramı islenilayotgan zagotovkaning xiliga, ishlov xarakterine, kutilgan sapa talaplarına, kesiw rejimlerine hám basqalarǵa kóre belgilenedi.
Usınıń menen birge MSS jumısshınıń salamatlıǵı ushın zıyansiz bolıwı menen birge detallarni korroziyalamaydigan bolıwı da kerek.
MSS dıń túrleri júdá kóp bolıwına qaramay, olardı eki gruppaǵa bolıw múmkin: I gruppa – suwıtıw ózgesheligi joqarı, maylaw ózgesheligi tómen bolǵan MSS; II gruppa - maylaw ózgesheligi joqarı, suwıtıw ózgesheligi tómen bolǵan MSS. I gruppaǵa sodanıń suwdaǵı 2-5% li eritpeleri, sabındıń suwdaǵı 5-10% li eritpeleri hám bas-qalar kiredi. II gruppaǵa mineral maylar hám ósimlik mayları, altın -shırpı qosılǵan may (sulfofrezol) hám basqalar kiredi.
Ámeldegi metallardı turpayı jonıwda I gruppaǵa kiretuǵın MSS, tazalap jonıwda hám rez balar ashıwda bolsa II gruppaǵa kiretuǵın MSS isletiledi. Geyde shoyın hám alyuminiy eritpelerin tazalap jonıwda hám párdazlaw jumıslarında novshadil hám kerosindan paydalanıladı. Ishlov usılına, kesiw rejimine hám basqa kórsetkishlerge kóre MSS kesiw zonasına tiykarlanıp ústinen tómen basımda R1, 1 kgG'sm2 (0, 11 MNG'm2) ], joqarı basımda (R10 -25 kgG'sm2 1-2, 5 MNG'm2) ] tómeninen búrkiw usılınan da paydalanıladı.
MSS sarpı kesiw usılına, kesiw rejimine hám basqa kórsetkishlerge kóre 5-50 lG'min boladı.
Shoyın, bronza sıyaqlı eritpelerdi kesip islewde MSS isletilmaydi, sebebi olar keskichning turaqlılıǵın bir az asırǵanı menen usaq qırındılar stanoktı patas etip, onıń qo'zg'aluvchi detallariga zálel jetkeredi. Usınıń sebepinen bunday jaǵdaylarda keyingi jıllarda MSS ornına qısılǵan hawa hám karbonat angidrid isletilip atır.
Kesiw processinde MSS dıń keskichga tásiri haqqında ádebiyatlarda túrli pikirler de ushraydı. Birpara avtorlar kesiw processinde sırtqı ortalıq bólekleri (molekulaları ) keskichning kontakt ústlerine ótiwin biykarlaw etse, geyparaları, kerisinshe, sırtqı ortalıq bóleksheleri kontakt ústlerine ótiwin aytıp otedi. Biziń baqlawlarımızda da kesiw processinde MSS bóleksheleriniń kesiw maydanına ótiwi hám bunıń nátiyjesinde oksid perdeler payda bolıwı ayan boldı. Sonıń menen birge payda bolıwshı oksid perdeler xarakterine termotok hám gezek vanotoklar tásir etiwi de anıqlandi.

Zagotovkalarga mexanik qayta islew metall kesetuǵın ásbaplar járdeminde metall kesetuǵın qozaqlarda ámelge asıriladı. Kesip ishlov beriwde ishlov ótip atırǵan zagotovkaning m a'lum qalıńlıqtaǵı márte (qoyılma, pripusk) kesip ajratıladı hám qırındılarǵa aylantırıladı. Bunda kesip olinayotgan metall kesiw processinde plastik deformatsiyalanadi vayemiriladi.Detallar tásir etiwshi kúshlerge qarsılıq kórsete alıwı ushın mashinasozlikda qollanılatuǵın konstruksion metallardan tayarlanadi.
Bunday metall hám eritpeler (polat, shoyın, jez, bronza, aluminiy eritpeleri hám basqalar ) olardıń ximiyalıq quramı hám struktura jaǵdayına baylanıslı bolǵan túrli mexanik ózgesheliklerine iye esaplanadı. Keltirilgan kórsetkishler kompleksi konstruksion m ateriallarning kesip islewge qarsılıǵın ańlatadı.
Metal (zagatovka) dıń talap etilgen formaǵa, ólshemge keltiriw hám sırtınıń tazalıǵina erisiw ushın tiyisli kesetuǵın ásbaplardan paydalanıladı. Metallardı kesip islewdiń tiykarǵı túrleri gápine janıw, jonıw, o'yish, burǵılaw, frezalash hám jilvirlash kiredi (58-súwret).
Jonıw procesi, tiykarlanıp, júzimarlik qozaqlarında tiyisli keskich menen atqarıladı (58-súwret, a). Jonıw processinde zagatovka aylanba háreketke keltiriledi. Bunda ol tez háreketlenedi jáne bul tiykarǵı háreket dep ataladı, keskichning háreketi +esa astelew boladı hám ol jıljıtıw háreketi dep ataladı. Tiykarǵı háreket kesiw háreketi dep, tiykarǵı háreket tezligi bolsa kesiw tezligi dep ataladı.
Jonıw procesi, tiykarlanıp, kese jonıw hám bóylama jonıw qozaqlarında tiyisli keskichlar menen ámelgem asıriladı. Jonıw keskichlari ádetde iymek boladı. Kese jonıw qozaqlarında tiykarǵı háreketti keskich, jıljıtıw háreketin bolsa zagatovka atqaradı, bóylamarandalash qozaqlarında zagatovka tiykarǵı háreketti atqarsa, keskich jıljıtıw háreketin atqaradı.
Metall kesetuǵın stanoklar dep metall hám basqa kostruksion materiallardan tayarlanǵan zagotovkalardan metall kesetuǵın ásbaplar járdeminde qırındılar alıp kesip islew nátiyjesinde detal (ónim) larga aylandırıw ushın mólsherlengen mashinalarǵa aytıladı.
Házirgi zaman metall kesetuǵın stanokları júdá quramalı texnologiyalıq processlami atqara alatuǵın túrli hám keń tarqalǵan mashinalar bolıp tabıladı. Joqarı sapalı hám anıq detallarni islep shıǵarıw texnologiyasındaǵı úlken yutuqlarning bar ekenligi, kem shıǵındılı yamasa shıǵındısız texnologiyanıń qollanıwına qaramay kesip islew hám oǵan uyqas túrde metall kesuvchi stanoklardıń mashinasozlikdagi áhmiyeti pasaymayapti. Zamonaviy stanoklarda saatlar hám priborlarning eń kishi elementleridan tartıp, turbina, teploxod, prokat stanlari hám basqalardıń ólshemleri bir neshe metrlerge jetetuǵın detallariga ishlov beriledi.
Sol sebepli stanoklardıń gabaritlari da hár túrlı bolıp tabıladı. Olardıń tarkibigajuda kóp mexanizmler kirip, olar túrli háreketlerdi ámelge oshirish hám jumıs siklini basqarıw maqsetinde mexanik, elektrik hám gidravlik usıllardan paydalanıladı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Rasulova Z.D. (2020). Pedagogical peculiarities of developing socioperceptive competence in learners. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences. 8:1, pp. 30-34.
2. Расулова З.Д. (2020). Дидактические основы развития у будущих учителей креативного мышления. European science, vol. 51, no. 2-2, pp. 65-68.
3. Расулова З.Д. (2018). Значения обучающих технологий направленной личности на уроках трудового обучения. Ученые ХХI века, T. 47, № 12, С. 34-35.
4. Rasulova Z.D. (2020). Conditions and opportunities of organizing independent creative works of students of the direction Technology in Higher Education. International Journal of Scientific and Technology Research. 9:3, pp. 2552-2155.
5. Кулиева Ш.Х., Расулова З.Д. (2016). Формирование профессиональнопедагогической компетентности будущих специалистов на основе информационных технологий. Молодой учёный, №8 (112), С. 977-978. 6. Кулиева Ш.Х., Расулова З.Д. (2016). Инновационная деятельность педагога в образовании. Молодой учёный, № 8 (112), С. 978-979.